Zezé’nin öyküsü kimin için?

Melisa Vardal – Bir çocuğun omuzlarına yüklenmiş yoksulluk, şiddet ve erken büyümenin sancısı… José Mauro de Vasconcelos’un “Şeker Portakalı”nda küçük Zezé, hem hayal gücüyle kendine sığınacak limanlar bulur hem de acının en çıplak hâliyle tanışır. Bu yüzden roman, kimi okur için unutulmaz bir çocuk klasiği, kimi içinse aslında yetişkinlerin kalbine dokunan sert bir yüzleşmedir. Pekala Zezé’nin kıssası çocuklar için fazla ağır mı, yoksa onların acıyla ve empatiyle tanışabileceği inançlı bir alan mı? Bu sorunun peşine düştük. İşte yanıtları…

‘Başlı başına bir ‘sindirme ve işleme’ kitabı’

■ Irmak Gültekin Uysal / Klinik Psikolog-Psikoterapist-Yazar

Bir kitabın yetişkinlere mi yoksa çocuklara mı hitap ettiği konusu sırf metne değil okuyucuya da dairdir. Okuyucu, çocuk yahut yetişkin olması fark etmeksizin nasıl bir iç dünyaya sahiptir, birinci evvel bunu düşünürüm. Okuyucunun his yelpazesi geniş mi; yani pek çok farklı duyguyu hissedebilir ve isimlendirebilir mi? Hisleri sürece ve anlamlandırma marifetleri nasıl; yani onlar iç dünyasında sindirilemeden ham hâlleriyle mi kalır yoksa onları işleyip kendi dünyasına katabilir mi? İşte evvel bu üzere soruları okuyucu için düşünmeliyiz bana kalırsa. Bu kanıların açacağı alan, okuyucunun iç dünyasına uyumlu bir karşılık bulabilmemize fayda. Bu bağlamda “Şeker Portakalı”nı başlı başına bir ‘sindirme ve işleme’ kitabı olarak görüyorum. Bizi şiddetli tecrübeleri hissetmeye ve anlamaya yöneltebilen davetkâr bir kitap “Şeker Portakalı”. Geç çocukluk ve ergenlik periyotlarında bu davete daha rahat icabet edilebileceğini bilişsel açısından düşünsem de, tüm çocukları yahut yetişkinleri bu türlü bir kümelendirmeyle sonlandırmak bana uygun gelmiyor.

‘’İlk gençlik çağı’na uygun’

■ Metin Celâl / Yazar-şair

Bazı kitapları sınıflandırmak kolay değil, Vasconcelos’un “Şeker Portakalı” da o denli kitaplardan. O nedenle birtakım yayıncılar çocuk edebiyatı dizilerinde yayımlarken kimileri da yetişkinlere yönelik dizilerde yer vermiş. José Mauro de Vasconcelos’un “Şeker Portakalı” kitabı, ilk bakışta çocuk kitabı üzere görünse de, aslında çok katmanlı bir anlatıya sahip. “Şeker Portakalı” tıpkı “Küçük Prens” üzere, hem çocuklara hem yetişkinlere hitap eden az yapıtlardan. Çocuklar Zezé’nin macerasını okurken onun hayal gücüne kapılır; yetişkinler ise o hayal gücünün gerisindeki kırılganlığı ve acıyı görür. Bence “Şeker Portakalı”, ‘ilk gençlik çağı’na uygun bir kitap.

‘Şimdi olsa yayımlanmazdı’

■ Keriman Güldiken / Çocuk kitapları editörü

“Şeker Portakalı” bugün bir belge olarak önümüze gelse büyük ihtimalle yayımı onaylanmazdı. Bunu pek çok klasik için söyleyebiliriz. O vakit tahminen de klasikleri değil bugünkü bakışımızı sorgulamamız gerekiyor. Klasikler, gerçeği tüm çıplaklığıyla önümüze sererek içimizdeki boşlukları doldurdukları için klasik oluyorlar biraz da. Artık boşluklar kimin içindeyse… Bir yetişkin ya da bir çocuk…

‘Çocukların kavraması mümkün mü?

■ Gülten Dayıoğlu / Yazar

Ben “Şeker Portakalı”nı daha geç bir periyotta, otuzlu yaşlarımda okudum. O yıllar yazarlıkta yükselişe geçtiğim dönemlerdi ve kitabı elime aldığımda, “Bunu çocuk kitabı olarak örnek alamam” diye düşündüm. Zira bana nazaran “Şeker Portakalı” bir çocuk kitabı değil, yetişkinlere seslenen bir kitaptı. Çocuk kitabı muharriri olarak daima şunu sorguladım: Çocukların böylesine incelikli bir yapıtı kavrayabilmesi mümkün müydü? Ortaokul ve lise yıllarımda öğretmenlerim bana edebiyatın en tanınmış yapıtlarını okutmuştu. Klasikleri önüme serdiler, yolumu onlar açtı. Ancak “Şeker Portakalı” hiçbir vakit o listelerde yer almadı. Sonradan okuduğumda, öğretmenlerimin listesinde çıkmamasına şaşırmadım. Zira çocukların dünyasına kolay kolay hitap edebilecek bir kitap değildi. Bugünün çocukları için tahminen durum farklı olabilir. Tahminen onlar “Şeker Portakalı”nın özünü emmekte zorlanmayabilirler. Fakat kendi adıma, ben hiçbir vakit onu bir çocuk kitabı olarak görmedim.

‘Çocukları hafife mi alıyoruz?’

■ Arlin Çiçekçi / Yazar

“Şeker Portakalı” etrafında dönen “Çocuklar için uygun mu?” tartışması bana şu soruyu sorduruyor: Çocukları gereğinden fazla hafife alıyor olabilir miyiz? Neyi anlayıp neyi anlayamayacaklarına karar vermeye ve onları acıdan müdafaaya çalışıyoruz. Ve tahminen de ‘gerçek’ten ve empati yapma imkanından da uzaklaştırıyoruz. Bunu Byung Chul Han, Palyatif Toplum’da acıyı yok sayma eğilimi ve refleksiyle açıklıyor; “Günümüz toplumunda acı, gizlenmesi ya da giderilmesi gereken bir şeydir.” Bu refleks, sanırım çocuklara uygun gördüğümüz eserler seçkisinde de devreye giriyor. Meğer edebiyat, “Şeker Portakalı” örneğinde olduğu üzere, çocukların acıyı ‘güvenli’ biçimde tanımasını sağlayan bir alan. Uzman değilim lakin kurmacanın sunduğu bu inançlı alanı kıymetlendirerek, “Şeker Portakalı”nın bir yetişkinin rehberliğiyle çocuklara okutulmasının yararlı olduğunu düşünüyorum. Bir çocuğun bu çeşitten bir öyküden alacağı bildiriler, tek başına sindiremeyeceği bir yük hâline gelebileceğinden, acıyla olan bu birinci mesaisinde elinden tutmanın, neler hissettiğini ve ne anladığını sorarak üzerine konuşmanın da elzem olduğunu düşünüyorum.

‘İnsan olarak bizi şekillendiren romanlar’

■ Asuman Kafaoğlu-Büke / Edebiyat eleştirmeni

Bazı romanlar çocukları anlattığı için onları çocuk edebiyatı sanıyoruz; hâlbuki bir çocuğu anlamak, hissetmek için çocuk olmamız gerekmiyor. Ben “Şeker Portakalı”nı ortaokuldayken okudum. Birinci okuduğum romanlardan biriydi. Birebir devirde “Siyah Orfe” diye bir Brezilya sineması izlemiş olduğum için, Rio sokaklarında ayakları çıplak, otomobillerin peşinden koşan fakir çocukların imajıyla okumuştum romanı ve çok duygulanmıştım. Ve yıllar, yıllar evvel okumuş olmama karşın Zezé’yi unutmadım. Aslında klasik romanlara baktığımızda birçoklarının çocuk ya da birinci gençlik romanı olduğunu görüyoruz: “Moby Dick”, “Robinson Crusoe”, “Çavdar Tarlasında Çocuklar” bunların hepsi küçük yaşta okunan eserler ve tahminen de bu yüzden okur olarak – ve hatta insan olarak – bizi şekillendiren romanlar.

‘Her yaştan okura’

■ Sinem Çelebioğlu / Çocuk kitapları editörü

Bazı kitaplar vardır ki biz muharririn çocukluğuyla tanışırız. İnşa edilen kahraman çocuktur, kendisidir ve onun yaşadıkları gerçektir. “Şeker Portakalı” ve serinin devamı, tam da bu türlü bir yüzleşmedir. Vasconcelos’un çok kısa müddette yazsa da “Ama onu yirmi yıl yüreğimde taşıdım,” diyerek tanımladığı “Şeker Portakalı”, hissin merkezde olduğu ve yalnızca acıyı değil, şiddeti, bağlantısı, öfkeyi, hayal kırıklıklarını ve sevgiyi de beş yaşındaki bir çocuğun omuzlarına bıraktığı bir hesaplaşmadır. Her şeye karşın “Sevgi her zorluğu çözer!” önermesine tutunan ve muharririn, kalplerin memnunlukla güneş üzere parlamasının tek yolu sevmektir inancını vurguladığı bir metindir. Münasebetiyle on iki yaştan itibaren gençlerin ve yetişkinlerin, hisleri tanımasına ve hayatı derinden sorgulamasına vesile olan bu eser, sadece çocuk edebiyatı sonlarında kalmayıp her yaş okura seslenen kozmik bir kitaptır.