Yeterli vatandaş’ imgesinin gerisinde bastırılmış bir şiddet ve kötülük var

Ümran Avcı – Irmak Zileli, “Şimdi Buradaydı” romanında polisiye tadında bir kıssa anlatıyor okuyucusuna. Romanın görünen yeri bir psikiyatri kliniği, art fonda ise 12 Eylül darbesinin siyasi atmosferi var. Kıssa, “Birazdan girecek şu kapıdan” cümlesi ile açılıyor. Psikiyatrist Birkan, bir cinayet işleyeceğini düşündüğü danışanı gazeteci Yankı’yı bekliyor… Hedefi bu son seansta tehlikeli bulduğu ‘hastasını’ bir kliniğe yatırarak mümkün bir cinayetin önüne geçmek. Gözaltında kaybedilenlerin aileleri üzerine bir yazı dizisi hazırlayan Yankı, söyleşi için gittiği bir meskende babası kaybedilen Kaya ve nişanlısı Dilek ile tanışıyor. Birinci görüşte Arzu’ya âşık oluyor. Bu his saplantılı bir hâl alıyor. Psikiyatrist, danışanının Arzu’yla bir arada olabilmek için Kaya’yı öldürmeyi planladığını düşünüyor. Psikiyatrist Birkan bekleyiş sırasında hem danışanı ile yaptığı evvelki terapileri hatırlıyor hem de kendi travmalarına seyahat ediyor. Öyküdeki üç erkek karakter de babaları tarafından terk edilmiş. Kitabında toplumsal ve ferdi travmaların jenerasyonlara transferini anlatan Zileli, kutsal anne-baba kavramını da masaya yatırıyor.

– Polisiye tadındaki öyküde okuru insan ruhunun karanlıklarında dolaştırırken hırs, hınç, nefret ve kıskançlık hisleri üzerine düşünmeye davet ediyorsunuz.

Bir cinayet kelam konusu olunca çabucak polisiye kokusunu alıyoruz olağan. Bu romanın fikri doğarken aklımda benim de bu türlü bir fikir belirmişti. Yoksa bu bir polisiye mi olacak? Fakat klasik bir polisiye yazmayacağıma da tıpkı anda karar verdim. O vakit da klasik polisiyelerdeki dedektif rolüne psikiyatrist Birkan geçti. Bildiğimiz üzere polisiyenin çıkışı, insan aklının yüceltildiği bir çağa denk geliyor. Yani oradaki dedektif, zekâsıyla en güçlü bilmeceyi bile çözen insan aklının temsilcisi. Ben ise bu romanda sizin de dediğiniz üzere insan aklını yüceltmek bir yana, insan ruhunun karanlığına bakmak istedim. Bunu yaparken de insan ruhu kelam konusu olunca eksper pozisyonuna yerleşen, münasebetiyle o karanlıktan azade olduğunu varsaydığımız psikiyatrist iktidarını da tartışmak uygun olur diye düşündüm. Eh ne de olsa onlar da insan…

– Yankı, şizoid dünyasında alakasız bir biçimde Arzu’nun da ona âşık olduğunu düşünüyor. Bayanın gömleğinin üst düğmesinin açık olmasını bir bildiri olarak algılıyor. 

İşte bu da berbatlığın görünümlerinden biri. Devlet eliyle gerçekleştirilen berbatlıklar içinde tahminen hayatımızı, kişisel dünyamızı, var oluşumuzu, yaşama biçimimizi en çok etkileyenlerden üstelik. Mağdurun hakkını savunmakla yükümlü olan mahkemelerin tahrik var diyerek ceza indirimi yaptığı bir ülkede, bu yaklaşımın bir kültür hâlini almaması düşünülemez elbette. Bir yandan da tekrar o karşılıklı bağlantı burada da kendini gösteriyor. Feodal kültür, toplumun ahlak anlayışı, bayana bakış, üst yapı kurumlarına da yansıyor. Öte yandan bu yalnızca ortalamanın zihniyeti değil. Ya da şöyle diyelim, vasatın aklı istilacı bir akıl. Kendine aydın diyen, okumuş yazmış kesitten biri zemzem suyuyla yıkanmış sayıyorsa kendini yanılıyor. Hatta en tehlikelisi budur. Kendini bu çeşit bir kanıdan büsbütün muaf tutan kişi, içindeki berbatlığa, çarpık kanılara karşı uyanık olamaz. Yaygın ideoloji ve kültür, hayatın her alanında, her an, biz farkında olmadan zihinlerimize sızabilir. Buna karşı yapılabilecek tek şey vardır, kendini daima yoklamak ve eleştirel gözü açık tutmak.

– Yankı’nın anneannesi kaymakam olan kocası tarafından öldürülüyor. Toplumun hürmet duyduğu, herkesin “çok güzel biriydi” dediği o kişi kıskançlık yüzünden bir bayanın canını alıyor. Bu da çok tanıdık.

Ne vakit bir bayan, bir çocuk öldürülse toplumsal medyada, eş dost sohbetinde, televizyon ve gazetelerde ortak bir lisan kullanılıyor. Cinayeti işleyenle ilgili, cani, sapık, psikopat hatta kimi vakit hapçı deniliyor. Bu neyi sağlıyor: Cinayeti işleyenler bizden değil. Olağanın dışında bir şey bu. Olağanın içinde şiddet yok, cinayet yok. Cinayeti işleyenler uzağımızda… Meğer çok düzgün biliyoruz ki, o beşerler bir gün evvel sokakta yanımızdan geçip giden sıradan insanlardı. Akıl hastanesinden kaçmadılar. Bir saat öncesinde annesinin yanağına öpücük kondurup meskenden çıktı. Bir gün evvel işvereni tarafından işini yeterli yaptı diye takdir edildi. Bunlar sıradan beşerler. Ve ne yazık ki bu kötülük sıradan bir kötülük. Bunu bu türlü görüp tartışmadığımız surece, toplumun içinde yaygın bir berbatlığın olduğuyla yüzleşmemiş olacağız. Bu da aslında demin bahsettiğim kültürün bir sonucu. Bayana bakışın sonucu. Yalnızca Türkiye’de değil bütün dünyada en müthiş cürümler o düzgün vatandaşlar tarafından işleniyor. ABD’de liseyi tarayıp arkadaşlarını katleden çocuklar daima en terbiyeli, en uygun öğrenciler ortasından çıkıyor. Münasebetiyle ‘iyi vatandaş’, ‘iyi öğrenci’ üzere sıfatlar pek çok vakit bir maske. Kimse aslında o kadar düzgün değil. Bu manzaranın gerisinde bastırılmış bir şiddet ve kötülük var. Ve bastırıldıkça da tehlikesi daha da büyüyor.