Türkiye’de gitgide büyüyor! Tomografide ortaya çıktı: Bu yarık yeni değil, ismi Amasya
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Ülkelerin hudutları vardır. Bir de ülkelerin üzerine kurulu olduğu toprak kesimlerini oluşturan levhaların hududu. İşte o sonlar kuralların ya da lisan, din ve ırkın değiştiği sonlar değil. Levha sonları, zelzele tehlikesinin boyutunu değiştiriyor. Zira bilinen ismiyle fay sınırı ya da fay zonları, bu levha sonlarının ta kendisi. Yani zelzeleleri, yeryüzünü şekillendirebilecek kadar güçlü sarsıntıları oluşturan noktalar. Her sarsıntıyla tekrar düzenlenen tehlike haritaları, keşfedilen ve isimlendirilen yeni faylar, Türkiye’nin üzerine kurulu olduğu coğrafyada sarsıntının ne kadar büyük bir tehlike olduğu da bir gerçek. Özellikle 6 Şubat’taki 7.8 ve 7.6’lık iki büyük zelzeleden sonra değişen sarsıntı tehlikesi, kimi noktalarda yaşanması beklenen zelzelelere kadar olan vakit dilimini de kısalttı. Depremlerden bir mühlet sonra Göttingen Üniversitesi’nden memleketler arası bir araştırma takımı, Türkiye’nin güneydoğusundan kuzeybatı İran’a uzanan devasa bir yarık olduğunu duyurmuştu. Yeni keşfedildiği düşünülen yarık aslında neredeyse 30 milyon yıllıktı. Üstelik de sabıka kaydında Türkiye’yi de vuran zelzeleler vardı. Gelecekte Hatay’ı okyanus kıyısı bile yapabilecek olan ve her geçen gün büyüyen yarığı Sakarya Üniversitesi Afet İdare Uygulama ve Araştırma Merkezi Jeofizik Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Murat Utkucu Milliyet.com.tr’ye anlattı.
YENİ OKYANUSUN OLUŞUMU BAŞLADI
Bilim insanları, 2020’de Afrika levhasının kademeli olarak iki başka kesime ayrılmasıyla yeni bir okyanusun oluşacağını öngörmüştü. O devirde pek çok medya organı da “Yeni bir okyanus mu oluşuyor?” sorusuna karşılık aramıştı. Bir araştırmaya nazaran, kıtanın bölünmesi, 2005 yılında Etiyopya çölünde oluşan ve yeni bir denizin oluşumunu tetikleyen 56 kilometre uzunluğundaki Doğu Afrika Yarığı’yla da ilişkiliydi. Ancak yaşananlar ya da yaşanacak olanlar bir ‘deniz’ oluşumuyla hudutlu kalmayacak, hudutları ‘okyanus’a varacak bir su kütlesi Türkiye’nin güneyine kıyılanacaktı. Fakat bu sadece Afrika’da yaşanan bir şey değildi. Tükiye’nin güneyinden İran’a uzanan bir yarık, ülkemizin topraklarına gerçek büyüyordu. Tüm bunlar riftleşmeyle açıklanabilirdi. Yer kabuğu ve manto üst kısmından oluşan dünyanın litosferi farklı süratlerde hareket eden birkaç tektonik plakaya ayrılmıştı. Tektonik kuvvetler sadece levhaları hareket ettirmekle kalmıyor, kırılmalarına, yarık oluşmasına ve yeni levha hudutlarının oluşmasına neden oluyordu. Riftleşme, tek bir tektonik plakanın birbirinden uzaklaşan plaka sonlarıyla iki yahut daha fazla plakaya ayrılmasıyla oluşan jeolojik süreç. İngiltere merkezli bir bilim sitesinin raporuna nazaran, yarılmanın kökeni en az 138 milyon yıl öncesine, Güney Amerika ve Afrika’nın farklı kıtalara bölündüğü vakte dayanıyordu. Arap Levhası ise 30 milyon yıldır Afrika’dan uzaklaşıyordu. Bu da Kızıldeniz ve Aden Körfezi’nin oluşmasına yol açmıştı. Her gün biraz daha büyüyen yarığın geleceğini hatta nasıl ‘büyüyüp öleceğini’ Prof. Dr. Murat Utkucu şöyle anlattı:
“Afrika ile Arabistan Yarımadası bir bütünken yaklaşık 30 milyon yıl evvel riftleşmeyle ayrılmış ve Arap Levhası oluşmuştur. Riftleşme sonrası oluşan sırt boyunca okyanusal levha gelişimi devam etmektedir. 20 milyon yıl kadar evvel de bu iki levha ortasındaki çöküntüyü Hint Okyanusu suları doldurarak Kızıl Deniz gelişmiştir. Sırt boyunca yeni levha oluşumu ilerledikçe yani Afrika ve Arap levhaları ayrıldıkça Kızıl Deniz genişleyerek bir okyanusa dönüşecektir. Okyanus havzalarının gelişiminin 200 milyon yıl kadar sürdüğü bilinmektedir. Bu müddetten sonra Okyanus havzasının kıtayla olan hududunda Wilson Döngüsü’ne nazaran kuvvet istikrarı gereği bir dalma-batma hududu gelişir ve okyanus altındaki levha bu hudut boyunca Manto’ya ya da magma katmanına dalar ve yavaş yavaş yitilir. Bu yitilmenin de yaklaşık 200 milyon yıl sürdüğü belirtilmiştir. Hasebiyle levhalar da canlılar üzere doğar, büyür ve ölürler.”
6 Şubat Depremleri’nde oluşan bir yüzey kırığı
DEPREMLER VE VOLKANİK PATLAMALAR ARKA ARDA GELDİ
Etiyopya Afar Çölü’nde bulunan yarığın kuzey ucunda, 2005’teki patlamasıyla yalnızca 10 günde 56 kilometrelik bir ara oluşmuştu. Buna sebep olan tam da oraya konumlanan bir yanardağ olan Dabbahu’ydu. Patlamadan sonra Dünya’nın merkezinden gelen erimiş kaya olan magmanın çatlağın merkezinden fışkırmasına ve çatlağı süratle iki tarafa ayırmasına neden olan sarsıntılar de yaşandı. Yani volkanik patlamalar ve zelzeleler peş peşe gelmiş ve 3 bin 500 yıl evvel Santorini Adası’nın dolunay haline sahipken, bir hilale dönüşmesine yol açan çökmeler orada da yaşanmıştı. Prof. Dr. Murat Utkucu’ya nazaran, bu üzere levha hudutlarında belli dönem ve büyüklüklerde zelzeleler olabilirdi. Lakin Prof. Dr. Utkucu, “Sınırın jeolojik evrimi içinde diriliğinin artması ya da azalmasına bağlı olarak zelzele üretme ve volkanizma potansiyelleri değişecektir” diyordu. Yani olaylar her vakit birebir büyüklükte ve şiddette olamayabilirdi.
Leeds Üniversitesi’nden Christopher Moore yaptığı açıklamada, “Bu, kıtasal çatlağın nasıl okyanusal çatlağa dönüştüğünü inceleyebileceğiniz dünyadaki tek yer” demişti. 2005 yılına kadar, Afar Çölü’nde birbirine komşu olan Afrika levhası ile Arap levhası, yılda 2,5 santimetreye yakın bir süratle birbirinden uzaklaşıyordu. Son 30 milyon yılda, karşı kütleler bitişikteki Kızıldeniz’e ek olarak yalnızca 299 kilometre genişliğinde bir çukurluk oluşturmuştu. Fakat 2005’teki kadar çok değişiklik daha evvel yaşanmamıştı. Prof. Dr. Murat Utkucu, Türkiye’nin de tıpkı öteki tüm levhalarda olduğu üzere hareket halinde olan levhalar üzerine kurulu olduğunu belirterek, hareket tarafını anlattı. Prof. Dr. Utkucu, “Gerek sarsıntı odak sistemlerinden çıkarılan hareket tarafları gerekse GPS ölçümleri Anadolu Levhası’nın batıya hakikat hareket ettiğini gösterdi. Bu hareket saat tarafının karşıtı istikametinde bir dönme hareketi üzeredir ve doğuda 2.5 cm olan hareket suratı batıya gerçek artmakta ve Güney Adalar Denizi’nde 3.5 cm’ye yükselmekte. Bu hareket suratı farkı Batı Türkiye’de ve Adalar Denizi’nde kabaca Kuzey-Güney doğrultulu bir genişlemeye neden oluyor” diye konuştu.
Türkiye ve etrafındaki levha hudutları ve Anadolu Levhası’nın göreli hareketi. (Reilinger ve arkadaşları / 2006)
ADI AMASYA! ‘OKYANUSLAŞMA DEVAM EDECEK’
Tektonik levha hareketinin bir modeline nazaran, önümüzdeki 200 milyon yıl içinde Avrasya ve Amerikalar çarpışarak üstün kıta ‘Amasia’yı, Türkçesiyle ‘Amasya’yı oluşturacak. Milletlerarası bir araştırma takımı, Irak’taki Zagros Dağları’nın uyguladığı kuvvetin, dünya yüzeyinin son 20 milyon yılda ne kadar değiştiği üzerindeki tesirini araştırdı. Araştırma, günümüzde dünya yüzeyinin derinliklerinde, Neotetis okyanus levhasının yani evvelden Arap ve Avrasya kıtaları ortasında olan okyanus tabanının yatay olarak koptuğunu ve yırtığını, güneydoğu Türkiye’den kuzeybatı İran’a gerçek giderek uzadığını ortaya koymuştu. Bu da çok kıymetli bir sonu işaret ediyordu. Bu levha, bölgeyi aşağıdan aşağıya hakikat çekerek daha fazla tortu birikimi için alan açıyor ve Türkiye’ye yanlışsız, tortuyla dolu çöküntü çok daha sığ hale geliyordu. Yeni oluşacak bir okyanus, Türkiye’ye yeni bir kıyı şeridi kazandırabilirdi.
Prof. Dr. Murat Utkucu da okyanuslaşmayı işaret ederek, “Uzak doğuda Hindistan ile Avrasya ortasında ve Türkiye doğusunda Arap Levhası ile Doğu Anadolu ortasında Neo-Tethys Okyanusu vardı. Neo-Tethys Okyanusu uzak doğuda ve orta doğuda kapanmıştır. Fakat Türkiye’nin güneyi ve batısında bu kapanma devam ediyor. Bugünkü Akdeniz, Türkiye’nin güneyi ve batısında bu okyanusun geri kalan kısmını oluşturuyor. Akdeniz de uzak gelecekte kapanacak. Neo-Tethys Okyanusu’nun kapanan kesitleri altındaki okyanusal levha Manto katmanına ya da magmaya dalmıştır. Yüzeyde dalacak kısmı kalmayınca dalan kısım üstteki Hindistan ya da Arap kıtasal levhalarından daha ağır olduğu için onlardan ayrılarak kopma olayları gerçekleşti” demişti. Prof. Dr. Utkucu, gelecekte yaşanabilecekleri anlatarak sözlerini şöyle noktaladı:
“Kopmanın kimi yerlerde kısmen gerçekleşmediği anlaşılıyor. Lakin orası da ileri de kopacak. Kopan levhaların yerküre derinliklerin de erimesi de vakit alabilir. Tomografi çalışmaları Neo-Tethys Okyanusu’nun kapanan kısımları altındaki okyanusal levhanın kopup Himalaya Dağları’ndan Anadolu’ya kadar uzanan bir bölge altında derinde hala yitildiğine dair kanıtlar sunuyor. Türkiye güneyindeki okyanusal kabuğun Orta Anadolu’da Anadolu Levhası altında kopmaya başladığına dair deliller da sunuluyor. Orta Anadolu’daki Erciyes, Hasan Dağı ve Melendiz volkanlarının bu kopmayla irtibatlı volkanik süreçleri yansıttığı ileri sürülüyor. Akdeniz kapanmaya devam ettikçe kopma ilerlemesi ya da yeni kopmalar devam edecek. Bu kopmalar milyon yıllarla söz edilen süreçlerde gerçekleştiğinden neden olacakları tektonik ve volkanik süreçlerdeki değişimler de insanlık için çok çok uzun müddetlerde yavaş yavaş gerçekleşecek. Bu değişimlerin varlıkları lakin geniş kapsamlı, çok disiplinli ve uzun müddetli bilimsel araştırmalarla ortaya konabilir.”
