Türk havacılığı burada doğdu! Cumhuriyet’ten bile eski: İstanbul’un unutulan havalimanı
Derleyen: Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Takvimler 1911 yılını gösterirken Osmanlı İmparatorluğu idaresi, askeri havacılık faaliyetlerini gerçekleştirmek için birinci hava meydanı olarak bugünlerde İstanbul’un Sarıyer ilçesinde yer alan Büyükdere semtini seçti. 1900’lü yılların başında Osmanlı İmparatorluğu çağdaşlaşma çalışmaları kapsamında askeri havacılığa ehemmiyet veriyordu. Böylelikle İstanbul’un kuzeyinde yer alan Büyükdere Çayırı, hava faaliyetleri için uygun bir alan olarak belirlendi. Bu periyotta havacılık askeri hedeflerle hudutlu olsa da Büyükdere Çayırı, Osmanlı’nın birinci hava meydanı olarak kabul edildi. Uçuş havacılık eğitimlerinin denendiği bu alanda Fransa’dan getirilen uçaklar da deneniyordu. Sivil havacılığın şimdi başlamadığı yıllarda askeri havacılığının temellerinin atıldığı yer olarak kabul gören Büyükdere Havalimanı, Osmanlı’nın ilk hava birliği olan ‘Tayyare Bölüğü’ öğrencilerinin de eğitim gördüğü bir alandı. Bu sebeple havacılık okulu olarak da kullanılıyordu.
Havacılık çalışmaları sadece Büyükdere ile hudutlu kalmadı. Birebir devirde, hem askeri hem de sivil hedeflerle kullanılmak üzere Yeşilköy’de de bir havaalanı kuruldu. Başlangıçta iki hangar ve küçük bir meydanla hizmete giren Yeşilköy Havaalanı, Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Paşa’nın orduda kullanılacak uçaklar için bir tesis oluşturma isteğiyle hayata geçirildi. Lakin Kurtuluş Savaşı yıllarında, bu iki havaalanından biri olan Büyükdere, işgalci güçler tarafından ele geçirildi ve faaliyetleri büsbütün durduruldu.
İTALYANLARLA KARŞILIKLI MUTABAKAT İMZALANDI
Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmasının ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra yetkililer hem ordunun hava gücünü geliştirmek hem de yolcu ve posta taşımacılığında hava yolunu kullanmak için adımlar attı. 20 Aralık 1923’te altı kişilik subay heyeti havacılık alanında gelişmiş ülkelerdeki okulları, uçak fabrikaları ve havaalanlarını incelemek, Türk pilotların eğitim imkanlarını araştırmak ve uçaklarla ilgili rapor hazırlamak için Avrupa’ya gönderildi. Heyet bilhassa İtalya’nın çalışmalarını daha yakından gözlemleme fırsatı bulmuş ve ülkesine geri dönmüştü. Cumhuriyet hükümeti, havacılık faaliyetlerinin başlamasını Türkiye’nin dünyaya bağlanmasında bir adım olarak görüyordu. O yıllarda İtalyanlardan 8 deniz uçağı satın alındı. Bu alışverişten İtalyanların umduğu şey, Türkiye ilişkili sivil seferler konusunda ayrıcalık elde edebilmekti. Tam o yıllarda Alman ve Fransız şirketler de Türkiye üzerinden yapılacak seferler konusunda talepte bulunuyordu. Görüşmeler devam ederken bir İtalyan firması olan Aero Espresso ile Türk hükümeti ortasında 27 Ağustos 1924’te bir anlaşma imzaladı. Türk hükümeti Aero Espresso’ya deniz uçuşlarıyla ilgili yirmi yıllık imtiyaz verdi.
ASKERÎ YASAK BÖLGEDE YER ALIYORDU
Anlaşmanın akabinde Türk hükümeti Aero Espresso’ya Küçükçekmece Gölü’nün kuzeyinde 43 dönümlük bir arazi verdi, şirket inşaat çalışmalarına süratle başladı. Lakin inşaatın başlamasından kısa bir süre sonra arazinin askerî yasak bölge hudutları içinde olduğu ve buradan uçuş yapılamayacağı konusunda mutabakat yapıldı. Küçükçekmece Gölü projesi yetkililerin Büyükdere Çayırı’nı işaret etmesiyle rota tekrar oluşturuldu. Uçaklar Büyükdere koyuna inip kalkıyor, kıyıdaki yirmi dönümlük toprakta hangarlar ve şirkete ilişkin diğer binalar bulunuyordu.
Aero Espresso 1926 yılının mayıs ayında seferlere başladı. İtalya’dan gelen uçaklar Büyükdere’den kalkıyor, Atina’ya uğradıktan sonra İtalya’da Brindisi’ye iniyordu. Birebir şekilde Brindisi’den kalkan uçaklar da önce Atina’ya ve akabinde İstanbul’a geliyordu. 1928 yılına kadar seferlerde İtalyan Savio-Marchetti uçakları kullanılıyordu bu tarihten sonra daha güvenli olan Alman Dornier Wal deniz uçakları kullanılmaya başlandı. Uçaklar Büyükdere iskelesine yanaşıyor, iskeleden karaya çıkan yolcular özel otobüslerle kentlere seyahat ediyordu. Büyükdere Uçak Alanı’na gelen ya da buradan kalkan uçaklar, dünyaca ünlü bireyleri yolcu olarak ağırlamış ve bu seyahatler gazete manşetlerinde de yer edinmişti.
ROTAYI YEŞİLKÖYE ÇEVİRDİLER
Takvimler 1935 yılını gösterdiğinde Aero Espresso uçaklarının yasak bölgelerde uçuş yaptığı ortaya çıktı. Şirket birkaç sefer uyarıldı fakat ikazlara uymayan Aero Espresso firmasıyla yapılan anlaşmanın feshedilmesine ve şirkete ilişkin Büyükdere’deki tesislerin Türk hükümeti tarafından satın alınmasına karar verildi. Bu olay 6 Şubat 1936 tarihli Cumhuriyet gazetesinde şu haberle yer aldı:
“İtalyan Aero Espresso şirketine ilişkin hangarlarla telsiz istasyonu ve sairesi Nafıa Vekaleti’nce 200 bin liraya satın alınmıştır. Şirketin büyük üç motorlu tayyaresi ile diğer iki tayyaresi bu satışa dahil değildir. Devlet Havayolları İdaresi, Karadeniz ve Akdeniz limanlarımıza tesis edeceği hava çizgilerinde Büyükdere’deki hangar ve tesisattan istifade edecektir.”
Gazetede yer alan bu ibareden sonra Büyükdere’deki havalimanı ve tesislerin kullanılacağı düşünülse de o yıllarda yetkililer Yeşilköy’e yöneldi. II. Dünya Savaşı’nın patlak vermesinin akabinde 1946 yılına kadar Büyükdere’de hiçbir faaliyet yapılmadı ve 1946’da Büyükdere’deki arazinin havacılık faaliyetlerine son verildi. Bir vakitler havaalanı olarak kullanılan Büyükdere tesisi, günümüzde Kıyı Güvenlik Marmara ve Boğazlar Komutanlığı tarafından kullanılıyor.
ATATÜRK HAVALİMANI’NIN AYAK SESLERİ DUYULDU
Büyükdere’deki havacılık hizmetinin devam ettiği yıllarda hükümet tarafından 1925’te kurulan Türk Tayyare Cemiyeti’yle sivil havacılığın birinci adımları atılmaya başladı. Osmanlı periyodunda de kullanılan Yeşilköy’deki tesis 1933 yılına kadar askeri gayeyle kullanıldı, Büyükdere’nin faaliyetlerine son verilmesinin akabinde ABD’den alınan iki King Bird modeli uçakla Yeniköy’de sivil uçuşlara başlandı. Türkiye’nin 1944 Chicago Sivil Havacılık Mukavelesi’ni imzalamasının akabinde Yeşilköy Havaalanı (Atatürk Havalimanı)’nın memleketler arası hale getirilmesi kararlaştırılmış oldu.
1947’de havaalanıyla ilgili proje hazırlandı ve Bayındırlık Bakanlığı’nın verdiği yetkiyle Amerikan Westinghouse-IG White firmaları 1949’da Yeşilköy Havalimanı’nın imaline başladı. Hızla artan memleketler arası yolcu trafiği beraberinde bilhassa geniş gövdeli uçakların yaygınlaşması ve doğal olarak havalimanının da alanının yaygınlaşmasına neden oldu. Takvimler 2019 yılını gösterirken İstanbul Atatürk Havalimanı, İstanbul Havalimanı’ndaki hava trafiğiyle çakıştığı gerekçesiyle tarifeli uçuşlara kapatıldı fakat pistler kargo, bakım/onarım, genel havacılık, hava taksi, iş uçuşları, devlet uçakları ile yapılan uçuşlarla hizmet vermeye devam ediyor.
