Ticaret savaşında yeni cephe ihracat denetimleri
İhracat denetimleri, artık yalnızca güvenlik temelli değil, siyasi ve teknolojik bir baskı aracı olarak da kullanılıyor. İhracat denetimleri malların, hizmetlerin, yazılımların ve teknolojilerin hudut ötesi hareketini sınırlıyor, hassas eserlerin belli kullanıcılar yahut kullanımlar için ihracatını engelliyor. Bu denetimler, tıpkı vakitte yabancı uyrukluların teknolojiye erişimini de düzenliyor.
Bu dönüşümün en büyük örneklerinden biri ABD ve Çin ortasındaki ekonomik ve teknolojik rekabette görülüyor. ABD Başkanı Donald Trump’ın “kurtuluş günü” olarak nitelendirdiği 2 Nisan’da duyurduğu gümrük vergileriyle Çin’e karşı attığı adımlar, Pekin’in az toprak elementleri (NTE) ihracatına getirdiği kısıtlamalarla karşılık buldu. Bu gelişmeler, yeni ticaret savaşlarında gümrük vergilerinin yanı sıra ihracat denetimlerinin de kullanılabileceği ortaya koydu.
Kurumsal karar alma süreçlerinde ekseriyetle gümrük tarifeleri ve güç maliyetleri ön planda olsa da, Ukrayna-Rusya Savaşı sırasında uygulanan Batı yaptırımları ve ihracat denetimleri şirketlerin bu alandaki farkındalığını artırdı.
Çin, Trump’ın gümrük vergilerine cevap olarak NTE’ler ve bu elementleri içeren mıknatısların ihracatını askıya aldı. Bu karar, bilhassa Avrupa otomotiv dalında önemli tedarik problemlerine neden oldu. BMW ve Mercedes-Benz üzere üreticiler, bu darboğazdan direkt etkilendi. Kararın tesiri, otomotivden havacılığa, yarı iletkenden savunma endüstrisine kadar birçok kesimde global tedarik zincirinin kırılganlığını gözler önüne serdi.
ABD’nin 11 Haziran’da Çin ile süreksiz bir NTE muahedesine varması piyasaları kısa vadeli rahatlatsa da, Çin’in bu alandaki baskın durumu Batılı ülkeler için hala büyük bir risk oluşturuyor.
Çin, global NTE üretiminin yaklaşık yüzde 70’ini ve rafinaj kapasitesinin yüzde 90’ını denetim ediyor. Öte yandan, dünya rezervlerinin yalnızca yüzde 34’ü Çin’de bulunuyor.
Uluslararası Enerji Ajansı, 2040’a kadar kobalt ve ender toprak elementlerine olan talebin yüzde 50-60 bandında artacağını öngörüyor. Bu artışın ardındaki itici güçler ise güç dönüşümü, dijitalleşme ve yapay zeka teknolojileri olarak öne çıkıyor.
Japonya, Çin’e bağımlılığı azalttı
Japonya, Çin’in 2010’da NTE ihracatını durdurmasının akabinde, alternatif tedarik kaynakları oluşturma ve teknolojik inovasyonla bu bağımlılıktan kurtulma yoluna gitti. Diplomatik bir uyuşmazlık sonrası Çin’in Japonya’ya ihracatı kesmesi, Tokyo’nun stratejik bir dönüşüm başlatmasını sağladı.
Bu süreçte Japonya, tedarik zincirlerini çeşitlendirdi, stratejik rezervler oluşturdu ve bilhassa Japonya Metal ve Güç Güvenliği Örgütü (Jogmec) aracılığıyla yurt dışı projelere yatırım yaptı. Jogmec, 2004-2020 periyodunda, dünya çapında 100’den fazla projeye 600 milyon doları aşan yatırım yaptı. Jogmec, riskli bölgelerdeki projelerde birinci yatırımın yüzde 75’ine kadarını karşıladı.
Avustralyalı Lynas ile 2011’de yapılan mutabakat kritik bir dönüm noktası oldu ve Jogmec’in sağladığı finansmanla Lynas, Çin dışındaki en büyük ender toprak üreticisi pozisyonuna geldi ve bugün Japonya’nın bu alandaki gereksiniminin üçte birini karşılıyor.
Tokyo, ayrıyeten NTE’lerini geri kazanmak hedefiyle elektronik atıklardan kentsel madenciliği teşvik ediyor ve kritik hammaddeler için 180 günlük stok depoları planlıyor. Ogasawara Adaları etrafında bulunan büyük yataklarla, Japonya 2028’e kadar derin deniz madenciliğine yaklaşık 1,26 milyar avroluk yatırım yapmayı planlıyor.
Japon endüstrisi de bu sürece katkı sunuyor. Örneğin Honda, hibrit araçlar için ağır ender toprak elementleri içermeyen yeni bir neodimyum mıknatıs geliştirdi. Güç bölümünde ise klâsik silikon bazlı güneş panellerine alternatif olan perovskit güneş hücreleri üzerine 1,5 milyar dolardan fazla yatırım yapılıyor. Bu yeni teknoloji daha hafif, esnek ve düşük maliyetli olmasıyla dikkat çekiyor. Tokyo’nun maksadı, 2040’a kadar bu hücrelerle 20 nükleer santralin üretimine denk bir kapasiteye ulaşmak.
Aynı vakitte Japonya, ABD, AB ve Avustralya ile birlikte Milletlerarası Maden Güvenliği Ortaklığı’nın kurucu üyelerinden biri olarak adil ve sürdürülebilir hammadde zincirlerinin kurulması için milletlerarası seviyede de etkin rol oynuyor.
“Şirketler, daima değişen ortamla başa çıkmaya çalışıyor”
ABD merkezli danışmanlık şirketi Minerva Technology Futures Strateji Başkanı Emily Benson, AA muhabirine yaptığı değerlendirmede, ihracat denetimlerinin son birkaç yıldır stratejik rakiplerin askeri modernizasyon kabiliyetlerini zayıflatmayı amaçlayan “saldırgan araçlar” olarak kullanıldığını belirterek, “Günümüzdeki yeni durum, ihracat denetimlerinin direkt ticaret müzakerelerine bağlanması olarak öne çıkıyor. Bu durum, ihracat denetimlerinin pazara erişim üzere klâsik ticaret ögeleriyle ilişkilendirilen alanlarda taviz elde etmeye yönelik yeni bir baskı aracı olarak kullanılmasına işaret ediyor.” dedi.
Benson, şirketlerin daima değişen bir ortamla başa çıkmaya çalıştığını vurgulayarak, bu bahiste firmaların yaklaşımlarının değişiklik gösterdiğini söz etti.
Nvidia üzere birtakım firmaların ihracat denetimlerinin gevşetilmesi konusunda açıktan görüş bildirdiğini lisana getiren Benson, şöyle devam etti: “Bu şirketler, Çin’e ihracat yapabilme imkanının ABD firmalarına stratejik avantaj sağladığını savunuyorlar. Öteki bir deyişle, şayet ABD şirketleri pazarda hakim pozisyonda olmazsa, oluşan boşluğu yerli alternatifler doldurabilir. Başka kimi şirketler ise daha temkinli bir yaklaşımı benimsiyor ve ABD-Çin ticaret bağlantılarının nasıl şekilleneceğini görmek için beklemeyi tercih ediyor.”
Benson, gelişmekte olan teknolojilere yönelik ihracat denetimlerinin uygulanmasının bu teknolojilerin nasıl kullanıldığına ve ne ölçüde yayıldığına bağlı olacağını aktardı.
ABD’nin klâsik yaklaşımının, ileri teknolojilerin son kullanım gayesinin askeri olmadığı sürece ihracatına müsaade vermek istikametinde olduğunu anımsatan Benson, “Bu yaklaşımın devam etmesi beklenen. Dikkate alınması gereken bir öbür faktör ise şu anda yapay zeka alanında çift kullanımlı teknoloji üreten ülke sayısının hudutlu olması. Bu durum kısa müddette değişirse, ihracat denetim siyasetleri da muhtemelen bu doğrultuda yine şekillenecektir.” değerlendirmesinde bulundu.
Viyana İktisat ve İşletme Üniversitesi Avusturya ve Milletlerarası Vergi Hukuku Enstitüsü Konuk Araştırmacısı Mehmet Alpertunga Avcı da sahip olduğu NTE’leri işleyip katma bedeli yüksek teknolojilerde kullanabilen ülkelerin “demode ve agresif hami önlemlerle” hareket eden ülkelere kıyasla daha avantajlı olacağını tabir etti.
Bu kapsamda, ülkelerin NTE sahipliklerine ve teknolojik gelişmişliklerine nazaran izleyebilecekleri stratejilerin manalı hale geleceğini lisana getiren Avcı, “NTE’ye sahip olmayan ve teknolojik olarak gelişmemiş ülkeler, minimum NTE kullanımı gerektiren teknolojilere yönelme, ihracatçı ülkelerle ticareti kolaylaştırıcı mutabakatlar yapma, teknoloji transferine dayalı sanayi havzaları kurma ve ithalata vergi teşviki getirme seçeneklerini kıymetlendirebilir.” teklifinde bulundu.
Avcı, NTE sahibi ve teknolojik olarak gelişmiş ülkelerin ise üretimlerini sonlandırarak fiyatlama gücünü artırmaya çalışabileceğini belirterek, şunları kaydetti:
“Bu ülkeler, ihracatını standart ve sertifikasyona bağlamayı, kritik kesimlerde dikey entegre tedarik zincirleri kurmayı öncelikli hale getirebilir. Fakat birbirini dışlayan bu stratejilerin, global dominasyon için ülkelerin NTE’leri denetim altında tutma uğraşını besleyeceği, alınan kararları daha da agresifleştireceği açık.”
