Tarih ile hesaplaşmak kan davalarına benziyor

Efnan Atmaca – Alman çağdaş müellif Marius von Mayenburg’un “Gece Diyarı” isimli oyunu Micheal Başkan direktörlüğünde Siyah-Beyaz ve Renkli Tiyatro tarafından sahneleniyor. Oyun, babalarından kalan konutta A. Hitler imzalı bir fotoğraf bulan kardeşlerin geçmişleri ve gelecekleri üzerine hesaplaşmalarını husus alıyor. Bu hesaplaşmalar yanında çok güç sorgulamalar getiriyor. Atalarımızın, yaşadığımız ülkenin geçmişte yaptığı kusurlar bizi ne kadar etkiliyor? Hayatımızda yeri nedir? Oyun tüm bu sorgulamaları mizahı kullanarak yapıp bu manada da farklı bir tutumun altını çiziyor. Biz de bu soruları oyunun yönetmeni Önder’e sorduk.

■ “Gece Diyarı”nın kaygısı bugünün çıkmazlarını birebir anlatıyor. Ülkemizin geçmişteki hatalarından sorumlu olabilir miyiz? Bilhassa bu soru barış önündeki en büyük mani mi? 

Vatandaşı olduğunuz bir ülkenin günümüzde ya da geçmişte yaptıklarına tarihî sorumluluğunuz var mı yok mu sorusu karışık bir soru zira kendinize sorulduğunda ya benle ne alakası var diye çıkıştığınız fakat öbür ülkeden biriyle konuşurken çok rahat karşınızdakine o suçlamayı yapabildiğinizi görürsünüz. Yurt dışına gittiğinizde biri geçmişte olmuş bir olaydan ötürü parmak sallarsa, çabucak siz de elinizden geldiği kadar ona parmak sallamaya başlarsınız. Vatandaş olarak hiçbir sorumluluğumuz yok dersek, geçmişte olan acılara sessiz kalmış üzere oluyoruz ancak onların cezasını çekelim dediğimizde de yargıyı kimin verebileceğini, ve cezanın ne olması gerektiğini bilemiyoruz. İşin aslı da o vakit işlemediğimiz hatanın cezasını neden biz çekelim sesleri çıkmaya başlıyor. Barışın önündeki en büyük, ya da tek pürüz demem lakin tarih ile hesaplaşmak kan davalarına benziyor. En son acıyı yaşayan, fırsatını bulunca kendi acı çektirmeye başlıyor. Bunun illa iki ülke ortasında olmasına da gerek yok, tıpkı ülke içinde de kamplaşma olduktan sonra kan davası bitmeyecek bir hâle geliyor. Mayenburg bu oyunda tarihle yüzleşmeyi bir tahlil olarak sunmuyor aslında. Mayenburg uzlaşmaya çalışılmazsa neler olacağını gösteriyor. 

■ Ya da bunu bireye indirirsek atalarımızın yaptıkları, şahsen yapmadığımız şeylerin yükünü ve vicdan azabını taşımak ne kadar yanlışsız dersiniz? 

Ata derken ne kadar geri gitmeliyiz diye düşününce temelinde sorun ortaya çıkıyor. İngiltere’de okurken Kıbrıs’ın Rum tarafından öğrenciler vardı. Yakın tarihin tesirlerini birebir yaşamasalar da onun gölgesinde büyümüş insanlardı. Onlar benimle konuşmuyordu. Dedim ben ne yapayım? Annem İngiliz babam Türk olduğu için ben iki ülkenin de cürümlerinden mesul muyum, yoksa ikisinden de yırtıyor muyum? 

Ülke, millet ya da bunun üzere temelinde soyut, seçmeden kendimizi içinde bulduğunuz bu tariflerin kararına kendimizi sokmak istiyor muyuz? İşin özüne dönüldüğünde bu tariflerin da nedeni ekonomiktir. Bir küme bir yerde bir kaynağa göz koyar. Onu ister. Başkası de onu vermek istemez. İnsanları bir bayrak altında toplamanın bu çabayı kolaylaştırdığını fark ederiz. Hele hele bu savaşlarda savaşmayı mecburî kılacaksanız insanlara bir şeylere inanmalarını sağlasınız yeterli olur. 

Savaşa yasal zorunlulukla gönderilmiş, buyruk altında bir ordunun içinde hareket eden bir asker de bütün bunlardan sorumlu mu? Tarihin gösterdiği acımasız şeylerden biri evet tahminen Hitler’i bugün dünyanın en makûs adamı olarak anıyoruz. Fakat dünyada onlarca günahsız insanı savaşa götüren savaştan getiren önderin isimleri sokakları, köprüleri binaları süslüyor. Onlar bu işin vicdan azabını yaşamazken hangi savaşta olduğunu, ne için savaştığını bilmeyen askerlerin torunları mı çeksin hakikaten? 

Tarihi sorumluluk yoktur demiyorum ancak burada meselelerin köklerine bakmaktansa cürmün en kolay suçlanacak insanlara yöneltilip, asıl sorumlu olan devletlerin, devlet başkanlarının bundan kolay yırtmasını sağlıyoruz. 

“Bazen en yanlışsız reaksiyon gülmektir”

■ ‘Hayatta tartışmalar tıkandıysa ona verilecek tek sağlıklı reaksiyon güldürmektir’ diyorsunuz… 

Esasında bu sevdiğim müellif Christopher Hitchens’ın din üzerine bir kelamıdır. “Eğer tartışma rasyonel bir düzlemde yapılamıyorsa verilecek tek yanlışsız reaksiyon gülmektir” diyor. Hayatta karşılığı olmayan sorular, tahlili olmayan açmazlar var. Bu insanın içinde yaratılan sıkışmaya verilecek en yeterli reaksiyon mizahtır. Zira mizah durumun absürtlüğünü ortaya çıkarır, kahramanlık anlatılarının altındaki boşluğa ışık meblağ. Mayenburg da burada başlattığı tartışmaya bir tahlil bulamayacağını biliyor. Lakin bu yalnızca geçmişle barışmak üzere kolay bir durum değil, şu anda Avrupa’da yükselen yeni sağın tabanını oluşturan hisleri masaya yatırıyor. Onları savunmaya ya da reddetmeye çalışsa tekrar tarihin açmazlarında kendini bulurdu metin. Halbuki bunu bir ailenin mirastan gelecek para için girdikleri haller olarak göstererek bütün bu ideolojik tartışmalarının ne kadar mânâsız olduğunu ve merkezinde para olduğunu gösteriyor. Biz gülmememiz gereken acılara gülerken onların bizim üzerimizde olan yüklerinden anlık da olsa kurtuluyoruz. Siyasetçilerin bize dayattıkları anlatılarla dalga geçip onların fikirlerimiz üzerindeki güçlerinden kurtuluyoruz. O yüzden tartışmaların tıkandığı yerde bazen en gerçek reaksiyon gülmektir diyorum.