Myanmar’ı yıkan yarar Türkiye benzerliği! Altından geçiyor: ‘6 Şubat’ın 89 katı’
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 28 Mart 2025 günü saatler 09.20’yi gösterirken kuvvetli bir sarsıntı Myanmar ve Tayland’da yıkım ve vefatla sonuçlanacak saniyeleri başlatmıştı. Artçısı da tek başına yıkıcı olabilecek büyüklükteki sarsıntı 7.7 diye açıklandı. Çok sayıda artçının en büyüğü ana şoktan 12 dakika sonra gelen 6.6’lık sarsıntıydı. 2004’te, bugün zelzelenin üst merkezine çok yakın bir noktada kaydedilen 9.3’ten sonra Aceh ile Myanmar ortasındaki deniz tabanının yükselmişti. Ancak Myanmar zati vakit zaman olan zelzelelerle oluşmuş ve yükselmiş bir toprak kesimiydi ve bir kez sarsıntı olan bir nokta bir daha zelzele olması kaçınılmazdı. Bu sarsıntıların en büyüklerini üreten Sunda levhasının hududu olan Sunda Megathrust’ı, iki levhanın birbirinin altına girerek oluşturduğu sarsıntıların başrolüydü. Myanmar’dan başlayarak kuzeye uzanan faya ‘megathrust’ denilmesinin nedeni ise 9’dan büyük sarsıntılar üretebilmesiydi. Bu da ülkemizde yıkıcı olan ve derin yaralar açan sarsıntılardan onlarca kat daha büyük bir güç ve kuvvet demekti. Myanmar’daki 7.7’lik zelzelesi, Doç. Dr. Bülent Özmen’e göre birincisi 7.7 büyüklüğünde olan 6 Şubat Depremleri’ne benzeten USGS’den ABD’li jeofizikçi William Yeck, “7.7 büyüklüğündeki bir zelzele, 2023’te Türkiye’de gördüğümüz sarsıntının boyutuna yakın. O hayli yıkıcıydı” demişti. Myanmar ise geçmişte Sunda’da meydana gelen 9’a yakın ve üzerindeki zelzelelerle yüzleşmişti. Peki 9 büyüklüğünde bir sarsıntı kaç tane 6 Şubat’ın kuvvetine eşit? Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi, Afet İdaresi Uzmanı Doç. Dr. Bülent Özmen çarpıcı ayrıntıları Milliyet.com.tr’ye anlattı.
‘8.8’LİK ZELZELE ÜRETME POTANSİYELİ VAR’
Myanmar, tıpkı Türkiye üzere geçmişte de yıkıcı sarsıntılarla sarsılmış ve binlerce kayıp vermişti. Bu ülke için zelzele, ne yazık ki ‘ölüm’ demekti. Makûs kentleşme ve zelzeleye dirençsiz yapılar, Myanmar’ın dört bir yanını sarmıştı. Özellikle de 2 Nisan 1762’de yaşanan 8.8’lik sarsıntı, üst merkezi Myanmar olan en büyük sarsıntıydı. Bunun, sarsıntıya güçlü olmayan noktalar için ‘kötü’ bir manası vardı. Bu büyüklükteki sarsıntı tekerrür ettiğinde, vefatlar yeniden on binleri bulacaktı. Dünkü zelzelesi üreten Sagaing fayının tıpkı Türkiye’de 6 Şubat Depremleri’ni üreten Doğu Anadolu Fayı (DAF) üzere doğrultu atımlı olması birtakım benzerlikleri doğursa da Myanmar çok daha büyük zelzelelerle yüzleşiyordu. Pekala ancak neden? Doç. Dr. Bülent Özmen, bunu şöyle açıklıyor:
“Sadece fayın tipine bakarak fayın üretebileceği azamî büyüklüğü hakkında yorum yapmak çok yanlışsız olmaz. Bunun için fayın uzunluğu, ana fayı oluşturan segmentlerin uzunluğu, geçmişte meydana gelen zelzele bilgileri, zelzelenin derinliği üzere birçok parametreye bakmak gerekir. Myanmar’daki Sagaing Fayı ve Türkiye’deki Doğu Anadolu Fayı da doğrultu atımlı fay olmalarına karşın üretebilecekleri zelzele büyüklükleri farklı. Doğu Anadolu Fayı azamî 7.7-7.8 büyüklüğünde bir zelzele üretme potansiyeline sahipken, Sagaing Fayı’nın 8.8 büyüklüğüne kadar sarsıntı üretme potansiyeli var. Bu fay yaklaşık 1400 km uzunluğunda. 1931 yılında 7.5, 1946’da gerisi gerisine 7.3 ve 7.7, 1956’da 7, 1991 yılında 6.9 ve 2012 yıllarında 6.0 büyüklüğünde zelzele üreten bir fay. 1762 yılında büyüklüğü 8.5 – 8.8 ortasında olduğu iddia edilen bir zelzele de üretmişti. Sagaing Fayı’nın kayma suratı da yılda 5 santime çıkabiliyor. Sagaing Fayı’nın üstte sıraladığımız özelliklerine bakınca hem uzunluğu açısından, hem kayma suratı açısından, hem tekerrür dönemi ve üretmiş olduğu azamî sarsıntı büyüklükleri açısından baktığımızda Doğu Anadolu Fayı’nın ikizi demek çok mümkün değil. Lakin Doğu Anadolu Fayı’nda 6 Şubat 2023 tarihinde meydana 7.7 büyüklüğünde zelzele ile 28 Mart günü Myanmar’da meydana gelen sarsıntıların büyüklükleri tıpkı.”
6 ŞUBAT’TAN 89 KAT BÜYÜK, 20 TANESİ EŞ DEĞER!
Sunda Fayı dünyanın en büyük sarsıntılarından kimileri üretirken ülkemizde de en büyük zelzeleleri üretme potansiyeli olan fay, Kuzey Anadolu Fayı’ydı. 27 Aralık 1939’da kaydedilen 7.8’lik Erzincan Zelzelesi en büyük sarsıntılardan biriydi. Bundan neredeyse 300 yıl evvel yaşanan 17 Ağustos 1668 zelzelesi de aletsel kayıtlar olmasa da 8’e yakın bir büyüklükteydi. Doç. Dr. Bülent Özmen’in paylaştığı bilgilere nazaran 1939 zelzelesinin büyüklüğü de kimi kaynaklarda 8.0 olarak geçiyordu. Buna nazaran Doç. Dr. Özmen, “Dolayısıyla Türkiye kara hudutları içinde var olan faylarda oluşabilecek sarsıntı en fazla 8 büyüklüğünde olur. Ülkemize yaklaşık olarak 300 ila 350 kilometre uzaktaki Girit Adası ve yakın civarında çok sayıda zelzele olur. Bu sarsıntıların en büyüğü 21 Temmuz 365 tarihinde meydana gelen, 8.3 büyüklüğündeki zelzeledir. Hasebiyle bu bölgede meydana gelecek 7’den büyük zelzeleler de ülkemizi tesirler. Çok ‘mega’ zelzeleler diyemesek de, ülkemizi etkileyebilecek en büyük zelzeleler bu büyüklükte olur. Bundan daha büyük zelzele oluşması mümkün değil” diye konuştu. Sunda’daki büyük sarsıntılar, sahiden de ülkemizdeki en büyük sarsıntının onlarca katına eş kıymetti. Yani Myanmar, bizden daha büyük bir kuvvete karşı direnç göstermeliydi. Bu fark 6 Şubat üzerinden örneklendirildiğinde ortaya çarpıcı sayılar çıkıyordu.
Doç. Dr. Bülent Özmen 9 büyüklüğünde olabilecek bir zelzelenin 6 Şubat’tan farkını, “Ülkemizde meydana gelen büyük sarsıntıları ele aldığımızda, 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen birinci sarsıntı 7.7 büyüklüğündeydi. Bu zelzeleden yaklaşık 20 tane daha meydana gelmesi durumunda, lakin 9 büyüklüğünde bir sarsıntı nedeniyle çıkacak güç açığa çıkar. 9 büyüklüğünde bir zelzele 7.7 büyüklüğündeki bir zelzeleden 1.3 ünite daha fazla olmasına karşın, açığa çıkan güç 7.7 büyüklüğünde bir sarsıntıda açığa çıkan gücün 89 kat fazlasıdır” diye anlattı.
6 Şubat 2023’teki sarsıntılardan sonra
‘SADECE BÜYÜKLÜK BAZ ALINMAMALI’
Dünya üzerinde sık sık 7’den büyük sarsıntılar kaydediliyor. Lakin her birini haberlerde duyuyor olmamamızın nedeni, bunların afete dönüşmemiş olması. Yerleşim yerlerine yakın olan zelzelelerde yapılar ve toplum, zelzeleye dirençli olsa da ufak çaplı hasarlar oluşabiliyor. Fakat kimsenin yaşamadığı ve beşeri her türlü ögeden uzak noktalarda yaşanan zelzeleleri, kimsenin ruhu duymuyor. Büyük Okyanus’ta sıklıkla yaşanan fakat dikkat çekmeyen sarsıntılar üzere, kara kesimi üzerinde de datalar olmasa fark edilmeyen pek çok büyük zelzele olabilir. Bu nedenle bir sarsıntının tesirine ve kuvvetine odaklanıldığında sırf büyüklüğüne bakmak aldatıcı olabilir. Japonya’da 21 Aralık 2010’da yaşanan sarsıntı 7.4 büyüklüğünde olmasına karşın kimse hayatını kaybetmemişti. Yani sarsıntının şiddeti, 1999’da Gölcük üst merkezli sarsıntısına oranla son derece düşüktü. Çünkü 11 şiddetindeki Gölcük Zelzelesi, 18 bine yakın insanı hayattan koparmıştı. Doç. Dr. Bülent Özmen de tam olarak buna işaret ediyordu. Sadece zelzelenin büyüklüğüne bakmak, her vakit gerçek çıkarımlar yapmayı sağlamazdı! Bu nedenle her ne olursa olsun en büyük sarsıntıları bile diğer bir sarsıntıyla benzese de kıyaslamamak daha yanlışsız olabilir. Yani 54 bine yakın kayıp verdiğimiz 6 Şubat ile büyüklükleri birebir olan Myanmar sarsıntısını kıyaslamak gerekir. Doç. Dr. Özmen, sözlerini bu noktaya dikkat çekerek noktaladı:
“Depremin yalnızca büyüklüğünü baz alarak yapmış olduğumuz kıyaslamalar her vakit doğruyu göstermeyebilir. Bunun için zelzele derinliği, sarsıntının karada mı okyanus yahut deniz de mi meydana geldiği, zelzelenin yerleşim yerlerine uzak yahut yakın bir yerde meydana gelip gelmediği, yer özellikleri, bina stokunun zelzele açısından dayanımı üzere birçok parametreye bakarak pahalandırmak gerekir. Örneğin 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen sarsıntılar 11 vilayetimizi ve 14 milyon kişiyi direkt etkilemiştir. Birebir büyüklükte zelzele çölde hiç kimsenin yaşamadığı hiçbir binanın bulunmadığı bir yerde meydana gelseydi çabucak hemen hiç hasar meydana gelmezdi. Bu nedenle farklı ülkelerde meydana gelen sarsıntıları kıyaslarken bu özelliklere bakmak gerekir.”
