Politik bir hareket alanı

Melisa Vardal – Sanat ile toplumsal aksiyonun yolları sık sık kesişiyor. Kimi vakit bir müzenin içinde iklim aktivistlerinin sesini duyurmak için kullandığı bir araç oluyor, kimi vakit ise şahsen bir üretim olarak toplumsal belleğe işaret ediyor. Bazen bir duvar fotoğrafıyla hafıza tazeleniyor, bazen bir performansla sessizlik bozuluyor, bazen de bir enstalasyon aracılığıyla görünmeyen görünür kılınıyor. Sanatın toplumsal ve politik bir hareket alanına dönüşmesine dair Doç. Dr. Fırat Arapoğlu itiraz biçimi olarak gücüne dikkat çekiyor. Eleştirmen Ayşegül Sönmez aktivist sanatın politik boyutunu vurguluyor. Prof. İnsel İnal ise tarihî örneklerden bugüne uzanan bir çizgide sanatın toplumsal hareketle kurduğu bağı hatırlatıyor.

‘Görünmeyeni görünür kılar’

■ Doç. Dr. Fırat Arapoğlu (Altınbaş Üniversitesi) / Sanat eleştirmeni

Sanat, sırf estetik bir haz objesi değildir; birebir vakitte bir hareket, bir itiraz biçimidir. Tarih boyunca da sanatkarlar, yapıtlarıyla siyasal baskılara, toplumsal adaletsizliklere karşı ses yükseltmiştir. Örneğin Ai Weiwei’nin “Ayçiçeği Tohumları” isimli enstalasyonu, Çin’deki seri üretim ve otoriter yapıları eleştirirken; Banksy’nin Batı Şeria’daki “Çiçek Atıcı” grafitisi şiddetin yerine barışı simgeleyen çiçekleri öne çıkarmıştır. Bu işler, sanatın direkt politik hareket gücünü gözler önüne serer. Türkiye’de de emsal bir damar elbette bulunuyor. Bilhassa 1980’ler sonrasında ortaya çıkan birtakım çalışmalar darbeyle şekillenen toplumsal baskılara karşılık üretmiştir. Hale Tenger’in çalışmaları toplumsal ayrışma ve baskı üzerinde referanslar verirken Halil Altındere’nin kimi çalışmaları, otoriteye karşı direkt bir başkaldırı niteliğindedir. Yakın dönemde Bergama’daki Sümerbank Fabrikası’nı bahis alan “Fabrika” projesi, emekçi emeğini ve toplumsal belleği gündeme taşıyarak politik bir hafıza yeri oluşturuyor. Sanatın böylelikle yalnızca estetik bir söz değil, toplumsal ve politik bağlamda bir direniş aracı olduğu görülebilir. Politik hareketlerde kullanılan sanat, sessizliği bozar, görünmeyeni görünür kılar ve toplumsal dönüşüm için bir kapı ortalar.

Unutturmak yerine düşündürmek 

■ Prof. İnsel İnal (Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi) / Akademisyen

Sanat ile toplumsal hareketin kesişimi, tarih boyunca farklı biçimlerde ortaya çıktı. 1871 Paris Komünü’nde Courbet’nin öncülüğünde Vendôme Sütunu’nun yıkılması, sanat ile siyaset ortasındaki ilgiyi sorgulamaya başlatmıştı. 1849’da Dresden’de Mihail Bakunin’in, barikatlara müzedeki tabloların yerleştirilmesini önermesi, sanatın direkt aksiyona dâhil olabileceğini gösterdi. Siyasetin sanatı araçsallaştırması, bu olay bu durumun birinci örnekleri ortasındadır. Siyasetin sanatı araçsallaştırması başta antipatik gelse de Dadaistler bu duruma diğer bir bakış açısı getiriyorlar: “Ya bu siyaset iktidarın değil de iktidara karşı üretilen bir siyaset olursa?”

Avangartlarla birlikte estetiğin tarifini toplum merkezli yaklaşımlarla değişmesinin yanı sıra Bertolt Brecht’in yabancılaştırma tesiriyle sahneye konan tiyatro yapıtlarında, seyircinin artık sahnedeki kahramanla kendini eşleştirerek memnun bir halde tiyatrodan ayrıldığı bir devrin bittiğini görürüz. Brechtyen tiyatro seyirciyi gündelik hayattaki sorunları unutturmak yerine düşündüren ve tahlil üretmeye zorlayan politik bir alana dönüştürdü. Onun müsaadeden giden Augusto Boal, Ezilenler Tiyatrosu’yla izleyiciyi oyunun modülü hâline getirdi. 1968 isyanlarında ise Sitüasyonistler, Paris’i bir oyun alanına dönüştürerek sanat ile ömrü birleştirdi. Türkiye’de de dikkat cazip örnekler var. 1968’de İhtilal İçin Hareket Tiyatrosu, personel ve köylülerin problemlerini sahneye taşıyarak tiyatroyu fabrikalara ve sokaklara çıkardı. 2011’de kurulan Kamusal Sanat Laboratuvarı’nın, Bienal açılışında düzmece davetiyelerle Vehbi Koç’un Kenan Evren’e yazdığı 12 Eylül mektubunu gündeme getirmesi ya da Karadeniz İsyandadır ile HES aykırısı performansları sanatın toplumsal uğraşlarla birleştiğini gösterdi. 2015 Dünya Etraf Haftası’nda Beşiktaş Meydanı’nda çevreci örgütlerin klozetler üzerinde oturarak yaptığı aksiyon, rant ve tabiat tahribatını sembolik biçimde protesto etmişti.

Mesele özgür olabilmeleri

■ Ayşegül Sönmez Founder Editor- www.sanatatak.com

Bütün bunlar hakkında bir konsensus yok. Toplum da farklı görüşlere sahip ancak bir eleştirmen olarak beni ilgilendiren hep aktivist sanatın nasıl bir politik sanat örneği olduğu. Bu bir ‘meme’ olabilir. Anish Kapoor’un yaptığı üzere Greenpeace’e dayanak olabilir. Bu ortada Kapoor hâlâ Filistin’e dayanak vermedi. Bu uğurdaki aktivizmi benim için daha değerli olurdu. Her neyse… Sıkıntı sanatkarların sanat yapmakta özgür olabilmeleri. Baskı görmemeleri. Ai Wei Wei’in bir kelamı var: “Ben bir sanatçı olarak doğmadım. Bir insan olarak doğdum. Fikirlerden çok insanlığın durumuyla ilgileniyorum. Öbür bir seçeneğim yok.” Bunu hatırlayıp hatırlatmakta yarar var.