Bir halkın var olma gayreti: 30 Ekim 1918’den 29 Ekim 1923’e…

AYDIN HASAN/ANKARA- 1918 yılının sonbaharı geldiğinde Osmanlı İmparatorluğu’nun savaşı sürdürecek gücü kalmadığı anlaşıldı. I. Dünya Savaşı içinde imparatorluk ağır mağlubiyetler almış ve artık bağımsız bir devlet olarak hayatını sürdürmesi sıkıntı hale gelmişti. Mondros Mütarekesi imzalandığında tarih 30 Ekim 1918 idi. İtilaf Güçleri donanmasının savaş gemileri İstanbul’da varlığını gösterdiğinde tarih 18 Kasım 1918 idi. İstanbul; boğazı, koruları ve tarihi siluetiyle birlikte solgun yaprakların yere döküldüğü bir güz gününde tarifsiz bir ıstıraba büründü. Filistin Cephesi’nden yeni dönmüş olan Mustafa Kemal Paşa, işgal güçlerinin savaş gemilerini görünce derin bir azap içinde, “Hata ettim, İstanbul’a gelmemeli idim. Ne yapıp Anadolu’ya dönmenin dermanına bakmalı, geldikleri üzere giderler” dedi.

İzmir’de birinci kurşun

Samsun’a hareketin günü 16 Mayıs olarak kararlaştırılmıştı. 15 Mayıs 1919, Mustafa Kemal’in, seyahat öncesi Padişah ile bakanlara protokol gereği veda ziyaretinde bulunacağı gündü. Birebir gün İzmir’de ise bir kâbus başlıyordu. Yunan birlikleri, İzmir rıhtımına İngiliz, Amerikan ve Fransız savaş gemilerinin muhafazası altına çıktı. İzmir’in işgali, aslında Türk varlığının Anadolu’dan sökülmesi planının uygulamaya konulduğunun işaret fişeğiydi. İzmir’in işgali, Yunanistan için Megali İdea’nın hayata geçmesi demekti. İşgalle birlikte demografik yapıyı değiştirmek için Türk halkına yönelik katliamların başlaması, şaşırtan değildi. Fakat işgalle birlikte direnişin de tohumları serpildi. Heyecanını zapt edemeyen Hasan Tahsin işgale birinci kurşunu, Sarı Kışla önünde Efzun Alayı’nın bayraktarına sıktı.

‘Koskoca memleketi veriyoruz’

İzmir’de işgalin yaşandığı saatlerde Mustafa Kemal, İstanbul’da Yıldız Sarayı’nda Padişah Vahdettin tarafından kabul edildi. Genç Paşa, bu kabul öncesinde Babıali’ye giderek bakanlara veda ziyaretinde bulundu. Atatürk, Feridun Kandemir’in kitabında yer alan bilgiye nazaran, o günü özetle şöyle anlatacaktı:

“Veda etmek üzere Erkan-ı Harbiye-i Genele Riyaseti’ne gittim. Fevzi Paşa’nın yerine Cevat Paşa tayin olunmuştur. Tam o gün Fevzi Paşa’dan görevini bölüm alacakmış. Bu suretle her ikisiyle de buluşmuş oluyorum. Cevat Paşa makamındadır. Biz Fevzi Paşa ile karşıda oturuyoruz. Masa üzerinde bir harita vardı. Fevzi Paşa’nın gözlerinden, yüzünden ve tutumundan çok dolgun olduğunu anlıyordum. Cevat Paşa’nın ne düşündüğünü bir gece önceki Sadaret Konağı’ndaki Damat Ferit Paşa ile buluşmamızdan biliyordum. Fevzi Paşa’ya dedim ki, ‘Paşam vaziyeti nasıl mütalaa ediyorsunuz?’. Gök gürler üzere bağırarak, ‘Anlamıyorum ki efendim’ dedi ve sağ elinin şahadet parmağıyla İstanbul noktasını göstererek: ‘Buradaki rahatımızı feda etmemek için koskoca memleketi veriyoruz. Bu ne haldir?’ İçimden sevindim ve ferahladım. Cevat Paşa da; ‘Öyle oluyor’ der üzere bakıyordu. Hatırımda âlâ kaldı ise arkadaşlara şunu söyledim: ‘Hakikat sizin dedikleriniz ve düşündüklerinizdir. Ben bunu ispat etmek için Anadolu’ya gidiyorum. Ortamızda uzun görüşmelere gerek olmadığını da görüyorum. Yalnız sizlerden bir şey bekliyorum bana yardım edeceksiniz.’”

Bandırma Vapuru Samsun’da

Bandırma Vapuru, 17 Mayıs sabahı gün doğduğunda Karadeniz’in hırçın dalgaları ortasında kıyıya yanlışsız yol alıyordu.

Vapur, saat 09.30 sıralarında İnebolu’ya yanaştı. Vapurun yolcuları, Doktor Refik’in hazırladığı nane suyu ile üzerindeki sersemliği zar sıkıntı atabildi. Karaya çıkan Liva Mutasarrıfı Mazhar Tevfik Bey, Sinop’tan İzmir’in işgaliyle ilgili yazılı bilgi getirdi. Geminin işgal güçlerinin savaş gemileri tarafından yolundan döndürülmesi riski vardı. Mustafa Kemal, bir limana çıkıp karayoluyla Samsun’a gitmeyi düşündü. Lakin bu o günün kaideleri içinde mümkün değildi ve deniz seyahatine devam edildi. Bandırma Vapuru, 19 Mayıs’ta saat 06.00 sıralarında Samsun’a vardı. Ulusal direniş, akacağı yatağa yanlışsız ağır ağır şekilleniyordu.

Mustafa Kemal, Samsun’a ayak basar basmaz ulusal çabayı örgütlemeye başladı. Birinci günler, İzmir’in işgali, hükümetin istifası üzere gelişmeleri takip etmek ve mahallî temaslarla geçti. 21 Mayıs’ta Erzurum’daki Kolordu Kumandanı Kazım Karabekir Paşa ile temas kuruldu. 23 Mayıs’ta temas kurulan isim ise Ankara’daki 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa oldu. Fuat Paşa, Mustafa Kemal’in İstanbul’daki okul yıllarında konutuna gittiği gençlik arkadaşıydı. Kazım Karabekir ile Ali Fuat Paşa’nın dayanağı ulusal uğraş için hayati derecede kıymetliydi.

Mustafa Kemal, birinci kere Erzurum Kongresi’ne sivil bir lider olarak başkanlık yaptı.

Paşa üniformasını çıkardı

Samsun; İngiliz birliğinin varlığı ve civarda kol gezen Rum çeteleri nedeniyle inançlı değildi. Mustafa Kemal, 25 Mayıs 1919’da heyetiyle birlikte Samsun’dan ayrıldı. Üç saat sonra Havza’ya vardı. Havza’da 5. Kafkas Tümeni’nin bir alayı vardı. Lakin subayları ile çok az sayıda kalan erleri sefil durumda idi. Kurallar bir direnişi başlatmak için imkânsız denecek ölçüde zordu. Ancak Mustafa Kemal ve arkadaşlarının millete inancı, milletin de tutsaklığa dayanamayacak bir haysiyeti ve direnç gücü vardı.

Genç Paşa, Havza’dan Amasya’ya geçti. Kurtuluş Savaşı’nın birinci kıvılcımı özelliğindeki Amasya Genelgesi, 22 Haziran 1919’da yayımlandı. İngilizler, Mustafa Kemal’in geri çağrılması için hükümete baskı yaptı. Harbiye Nazırı, 8 Haziran’da Mustafa Kemal’i İstanbul’a geri çağırdı. İstanbul ile yapılan telgraf görüşmelerinde ip koptu ve Mustafa Kemal, 9 Temmuz’da askerlik vazifesinden istifa etti. Mustafa Kemal, artık sivil bir liderdi.

Mustafa Kemal’in, birinci sefer sivil bir lider olarak başkanlığını yaptığı Erzurum Kongresi, 23 Temmuz ile 7 Ağustos tarihleri ortasında yapıldı. Manda ve himaye reddedilerek ulusal bağımsızlık direncinin ortaya konulduğu kongrenin, Ege’de başlayan direnişe ruhsal olarak olumlu bir yansıması da oldu. Sivas Kongresi ile Erzurum Kongresi’nde atılan adım genişletilerek, ülkenin bütününe yaygınlaştırıldı. 4-11 Eylül ortasında yapılan Sivas Kongresi’nde alınan kararlar ile yeni bir devletin kuruluşunun bir manada koşulları oluşturuldu.

Meclis Ankara’da toplandı

Meclis; 23 Nisan 1920’de, Ankara’da birinci toplantısını yaptı. 11 Mayıs’ta ise İstanbul’daki Divan-ı Harp, Mustafa Kemal Paşa’nın idamı kararını alacaktı. Mustafa Kemal ile onun davetiyle ulusal çaba için Ankara’ya gidenler, şuurlu ve isteyerek kendilerine öteki bir seçenek bırakmamışlardı: Ya vatanı kurtaracaklardı ya da onurlarıyla şehit olacaklardı. 13 Haziran’da Çapanoğulları ayaklanması, Ankara’yı kalleşçe sırtından bıçaklamaya çalışacaktı. 10 Temmuz 1920’de Bursa’nın işgali üzerine Meclis kürsüsüne siyah matem örtüsü yerleştirilecekti.

Yeni devlet Lozan’da tescillendi

Diplomatik temasların akabinde 3 Ekim 1922’de Mudanya Konferansı toplandı. Mudanya’da uzlaşma sağlanmasıyla yeni bir savaşa girilmeden barış konferansına gidilmesinin yolu açıldı. Lozan Konferansı, 21 Kasım 1922’de İsviçre’nin Lozan Kenti’nde başladı. Türk heyetinin baş delegesi Dışişleri Bakanı İsmet İnönü idi. Çetin müzakerelere sahne olan konferansın akabinde antlaşma, 24 Temmuz 1923’te imzalanabildi. Antlaşma, TBMM’de 23 Ağustos 1923 tarihinde onaylandı. İtilaf güçlerinin son askerleri, 2 Ekim 1923’te İstanbul’dan ayrıldı. Türk askeri, 6 Ekim 1923’te İstanbul’a merasimle girdi. 13 Ekim’de Ankara başşehir olarak ilan edildi. Cumhuriyet, 29 Ekim 1923’te ilan edilecekti.

Zaferlerle destan yazıldı

Yunan Büyük Taarruzu, 23 Ağustos 1921’de başlatıldı. Sakarya’nın gerisinde tertiplenen Türk ordusu, üstün düşman güçlerine karşı efsanevi bir direniş gösterdi. Taarruz geri püskürtüldü. Yunan kolorduları, Afyon-Eskişehir çizgisinde savunma çizgisi oluşturdu. Afyon etrafındaki savunma sınırlarını teftiş eden İngiliz generali, “Türkler, bu savunma çizgisini altı ayda ele geçirirlerse, altı günde aldık diye övünebilirler” diyecekti.

26 Ağustos 1922’de Kocatepe’de Mustafa Kemal’in yanında Fevzi Paşa ile İsmet Paşa vardı. Kocatepe’nin tam karşısında Yunan ordusunun merkez kuvvetleri bulunuyordu. Yunan ordusuna merkezinden güçlü bir akın ile yarma harekâtı yapılacaktı. Yani kuvvetin merkezine yıldırım baskın. Saat 04.30’u gösterdiğinde Afyon Ovası, Türk topçusunun seri atışlarıyla sarsıldı. Savaş dört gün boyunca çok çetin geçti. 30 Ağustos’ta Başkomutan Meydan Muharebesi kazanıldı. İzmir’e kadar kovalanan Yunan ordusu imha edildi.