Memurluğu bıraktı, deniz çingenelerine katıldı! ‘Tsunamiyi sezip su altında yaşıyor’
Gonca Kocabaş / Milliyet.com.tr – Melih Bektaş, 10 yıllık memuriyetinin akabinde bundan 2 yıl evvel istifa edip dünya cinsine çıkan bir gezgin. Her ne kadar Malezya’da gasp edilip bir müddetliğine Türkiye’ye dönmek zorunda kalsa da, 2 yıldır seyahati devam ediyor. Dünyayı gezerken çokça hatıra ve insan öyküsü biriktiren Melih, bu seyahatlerini toplumsal medyada paylaşıp daha manalı hale getiriyor. Melih, Güneydoğu Asya ülkelerini gezdiği esnada, uzun müddettir merak ettiği Tayland’a gidip dünyanın en farklı insanları Mokenlerle yaşama fırsatı buldu. Onların tufaf ömürlerine şahit olan Melih, misafirperverliklerine ve cömertliklerine de hayran kaldı.
Melih için her şey, Taylandlı bir arkadaşına “Bir kıssa arıyorum” demesiyle başladı. O da Tayland–Myanmar hududuna yakın bölgede yaşayan ve ‘deniz çingeneleri’ olarak anılan Moken halkından bahsetti. “Onların varlığını öğrendiğim andan itibaren, belgesellerde izleyebileceğim bu insanların peşine düştüm” diyen Melih yaşadıklarını, “Tekneye atlayıp yaşadıkları adaya ulaştım. Tayland’a gitmeden evvel bu türlü bir öykünün modülü olacağımı bilmiyordum. Köylerine ulaştığımda, tahminen de o köyde kalan birinci yabancı olacaktım. Birinci gördüğüm aileye çadırımla kalacak yer aradığımı söyledim, yüzlerinde şaşkınlık ve tebessüm vardı. Benim için otları temizlediler, çadır kurabileceğim bir alan gösterdiler. Artık onların köyünde, çadırımla birlikte kalmaya başlamıştım” diyerek anlattı.
‘TSUNAMİYİ EVVELDEN BİLİYORLAR’
Moken halkı, denizlerde yaşadıkları için yerleşik hayata çok geç geçebilmiş olduklarını lisana getiren Melih, “Uzun müddet Tayland ya da Myanmar vatandaşlığı olmadan yaşamışlar. Günümüz çingeneleriyle direkt bir bağları yok. ‘Deniz çingenesi’ ismi onlara, ömür üsluplarından ötürü ve Batı literatürünün kulağa daha romantik geldiğini argüman etmesinden ötürü verilmiş. Ben onları ‘denizin bilge insanları’ olarak tanımlıyorum. Hayatları, her an denize açılmaya hazır olacak formda, tekneleriyle, konutlarıyla, deniz merkezli kurulmuş. Kadim bilgeliğin peşinde olan, tabiata adapte olmuş bir halk” diyerek şunları söyledi:
“Beni en çok şaşırtan şey, teknolojik olarak çağın çok gerisinde olmalarına karşın keyifli bir aile hayatı yaşamaları oldu. Konutları bir barakadan hallice; tuvaletleri hatta suları yok, internet ise esasen yok. Çocuklar hayvanlarla ve tabiatın içinde büyüyor. Sade ömürlerinde yüzlerine yansıyan bir memnunluk var. Duş almak için kuyudan su çekiyoruz. Mesken sahibi, duş aldığımız yerde kocaman bir piton yılanı gördüğünü söylüyor. O kadar nahifler ki ellerinde ne varsa bölüşmek istiyorlar lakin hiçbir şeyleri olmadığını da görüyorsunuz. Mokenlerin ticarete yaklaşımlarına şahit olduğumda, şaşkınlıkla birlikte onlara olan hürmetim arttı. Avrupalı bir çift, tekneyle okyanusa açılmak için geldi. Konutun babası onları götürüp parasını alabilecekken, suyun hafif bulanık olduğunu söyleyip ‘Denizin altını net göremezsiniz’ diyerek geri çevirdi. O vakit hususun bu insanların kalbinde olmadığını anladım. Bir başka şaşırtan tarafları de denizle olan bağları ve havayı okuma marifetleri. Tsunami felaketinden evvel doğayı okuyarak insanları uyarmış ve hayatlarını kurtarmışlar. Bunu meskenin reisinden dinledim. Yükseklere kaçan beşerler ve kurtarma sırasında yardım etmeleri… İşte o an, tabiatla olan bağın ne kadar hayati olduğunu anladım. Mokenlerle ilgili yalnızca kültürel şaşkınlıklar yaşamadım. Onların suyun altında, olağan bir beşerden 2-3 kat daha net görebilmeleri, dakikalarca nefeslerini tutup suyun altında ellerinde mızrakla avlanabilmeleri, beni etkileyen diğer bir özellikleriydi. Ayrıyeten Mokenlerin dalağının sıradan insanlara kıyasla yüzde 50 daha büyük olduğu da biliniyor.”
‘DIŞ DÜNYADAN BAĞIMSIZ YAŞIYORLAR’
Onlarla çeviri programı sayesinde Tayca konuşan Melih, “Evin 10-11 yaşlarındaki küçük kızı, aldığı eğitimden ötürü birkaç söz İngilizce konuşabiliyordu. Fakat anadilleri Mokence ve bu lisanda, günümüzde sık kullanılan ‘savaş, rab’ üzere kavramlar yok. Daha çok hava ve deniz olaylarını anlatan sözler bulunuyor. Dalganın her cinsini, rüzgârların kent beşerinin algılayamayacağı farklılıklarını Mokence’de özel bir isimle anıyorlar. Benimle biraz Mokence konuştular, bu da benim için çok özel bir andı. Bir Moken’in ağzından, yok olmaya yüz tutmuş bir lisanı dinlemek” tabirlerine yer verdi.
Gözlemlerine nazaran sabah erken saatlerde kalktıklarını lisana getiren Melih, “Gün ışığıyla başlayan hayat, gün batımıyla birlikte dinlenmeye çekiliyor. Yani tabiatın saatine uyuyorlar. Evvelden saatleri ve takvimleri yokmuş, güneşin hareketine nazaran vakit dilimlerini ayarlayıp buna nazaran hareket ettiklerini öğrendim. Bazı akşamlar yanımda getirdiğim sazı çalmamı istediklerinde, güneş gücünden elde ettikleri lakin zar sıkıntı yanan bir ampulü yakıyorlardı. Hayatları çok sade. Az yemek yiyorlar ve genelde yemekleri balık ile pirinç, burada bulunan en ucuz besin kaynağı. Balığa çıkacaklarsa onun hazırlığını yapıyorlar, aksi halde balıkçılık araçlarını tamir edip günlük muhtaçlıklarını karşılıyorlar. Çağdaş dünyayla bağları çok zayıf. Kendi kurdukları köyde, dış dünyadan habersiz yaşıyorlar. Meskenlerinde eşya yok denecek kadar az. Yatakları balıkçı ağından yapılmış hamaklar. Rastgele bir su yükselmesinden korunabilmek için ahşaptan yaptıkları meskenleri, kazıkların üzerine oturtmuşlar. Günümüz tabiriyle ilkel bir hayat sürüyorlar” bilgisini paylaştı.
SUDAN ÇIKTIĞIMDA O, HÂLÂ SU ALTINDAYDI’
Mokenlerin denize olan bağını yaşayarak gözlemleyen Melih, “Moken arkadaşımla birlikte okyanusa açılma fırsatım oldu. Beni teknesiyle birkaç dalış noktasına götürdü. Daldığımda Nemo balığını görüp görmediğimi sordu, ben de göremediğimi söyledim. O ise eliyle koymuş üzere beni rengârenk balıkların yanına götürdü. Balıkların hoşluğundan fazla, Moken arkadaşımın suda bir su samuru üzere yüzmesi beni daha çok etkiledi. Nefesim bitip su yüzeyine çıktığımda onun da çıkmasını bekledim. Nefesini uzun müddet tutabiliyordu. Ataları üzere o da yüzmeyi, dalmayı çok uygun öğrenmişti. Bana, su altında bıçakla balık avladığını da anlattı. Evvelce Mokenler, özel inşa ettikleri teknelerle 2 hatta 3 ay boyunca denizde yaşarlarmış. Adaya sırf su almak ya da ağır yağmur periyotlarında çıkarlarmış. Teknelerini tüm gereksinimlerini karşılayacak biçimde çatılı bir konut üzere inşa ederlermiş. Lakin yeni jenerasyon, denizle bu kadar güçlü bir bağ kuramıyor. Artık ağaç kesemedikleri için klasik tekneleri inşa edemiyorlar. Bu da kadim deniz bilgeliğinin her geçen gün kaybolmasına neden oluyor” diye konuştu.
‘KENDİ TÜRKÜLERİMİZİN KISSALARINI ANLATTIM’
Mokenlerin dış dünyayla bağının gün geçtikçe arttığını fakat dünyada olup bitenden pek haberleri olmadığını söyleyen Melih, “Ben oradayken birkaç Hristiyan misyoner gelip konutlarını ziyaret etti. Evvelce rastgele bir inançları yokken, artık kimileri Hristiyan olmuş. Turistler orta sıra köye gelip deniz kabuklarından yapılan takıları satın almak istiyor. Böylece aslında dış dünyayla temas etmiş oluyorlar” tabirlerini kullanarak şunları söyledi:
“Denizden ve turizmden dolaylı yoldan gelir elde ediyorlar. Bana genel olarak çok ilgili davrandılar. Yanımda taşıdığım curayı çalıp onlara kendi türkülerimizin kıssalarını anlattım. Zonguldak’tan getirdiğim yengeç dişini armağan ettiğimde, bana babasından kalan 40 yıllık bir deniz kabuğu verdi. Ortamızda epeyce arkadaşça bir alaka kuruldu, yabancılık hissetmedim. Söylemem ne kadar yanlışsız olur bilmiyorum lakin adanın bir ucuna gidip ikiz çocukları için yiyecek ve temel muhtaçlık materyalleri aldım. Turistler geldiğinde denizden topladıkları ‘yılancık taşı’ dedikleri deniz kabuklarından yaptıkları kolyeleri İngilizce konuşarak turistlere sattım. Bu türlü olunca bir turist-yerli ilgisinden fazla, ortamızda ahbaplık oluştu.”
‘DENİZİ ÖĞRETECEK ÇOCUK BULMAKTA ZORLANIYORLAR’
Video çekerken kesinlikle müsaade aldığına ve bu durumu yadırgamadıklarına dikkat çeken Melih, “Hatta niyetimin makus olmadığını anladıklarında bana göstermek için el üretimi eski bir Moken teknesi maketi getirdiler. Yani çekmemi ve kültürlerini göstermemi istediler. Bazen kamerayı kapatıp yalnızca anı yaşamayı tercih ettim. Köye gelen diğer turistler daha temkinli davranıp kamera konusunda çekinirken, ben biraz da bana Mokenlerin verdiği rahatlıkla istediğim vakit çekim yapabiliyordum. Birçok gelen turist, benim de onlarla yaşama öyküme şaşırıp bana sorular sorup fotoğraf çektirmek istedi. Yani kendi adıma rahat hissettiğim bir yer vardı” tabirlerine yer verdi.
Mokenlerin çağdaşlaşma baskısı altında yaşadığını ve artık denizde yaşayacakları teknelerinin olmadığını söyleyen Melih, “Denizi bilen yeni nesil yetişmiyor. Çocuklar devlet okulunda çağdaş eğitim alırken, Mokenler denizi öğretecek çocuk bulmakta zorlanıyor. Büyük tekneler büyük avlar yaparken, denizin çocukları kanunların altında eziliyor. Kuşaktan kuşağa aktarılan denizcilik bilgisi, devletin uyguladığı av ve barınma maddeleri nedeniyle aktarılması güç hale geliyor. Kimi yerlerde, klâsik Moken konutlarından göç ettirilip kutu üzere konteynerlere yerleştirilen Mokenlere denk geldim. Bunu onlara daha uygun hayat şartları sağlamak gayesiyle yaptıklarını söylüyorlar, fakat bu uygulamalar onları özlerinden uzaklaştırıyor” dedi.
‘HARCAMAYACAKLARINI BİRİKTİRME ALIŞKANLIKLARI YOK’
“Bu tecrübemde anladım ki bize ‘Şunlara sahip olursan memnun olabilirsin’ üzere dayatmalar yapılıyor” diyen Melih, “Oysa bu dayatmalar olmadan da bir hayat mümkün. Çağdaş dünyanın hiçbir gerekliliğine sahip olmayan bu beşerler, kurdukları sade bir ömür içinde, tabiatla baş başa memnun yaşayabiliyor. Mokenlerle birlikte tabiatın öğreticiliğine kulak verdim. Tabiatı okumak, bizi hayatta tutacak en temel becerilerden biri. Bugün teknoloji, bilim ve aklımıza gelen her gelişmiş şeyin kaynağı yeniden tabiat. Bu halk bana bunu öğretti. Onlarla birlikte ben de denizdeki sonlarımı gördüm, cetlerinin açıldığı denizlerde daldım. Bu tecrübe, benim unutulmaz seyahatlerimden biri oldu” diyerek kelamlarını şöyle noktaladı:
“Mokenlerden öğrendiğim en değerli şey, mülkiyet kavramlarının olmamasıydı. Kim denizden ne bulursa, o onun oluyor. Aidiyet yok, ‘senin-benim’ hengamesi yok, harcamayacağını biriktirme alışkanlığı yok. Lakin bir ticaret ahlakı var. Bu türlü olunca da daha az arbede, daha çok huzur oluyor. Herkes nasibi olanı yiyor. Farklı hayat formlarında da memnunluk ve huzur var, kâfi ki yaşamayı bilelim, tabiatla bağımızı koparmayalım. Bu hoş beşerler bana farklı bir bakış açısı kazandırdı.”
