Maceracının fotoğrafhanesi

Seray Şahinler – Arif Hikmet Koyunoğlu, Cumhuriyet mimarisinin kıymetli isimlerinden biri. Ankara’daki Etnografya Müzesi’nin, bugün Ankara Fotoğraf Heykel Müzesi olarak hizmet veren Türk Ocağı Binası’nın, Bursa Tayyare Kültür Merkezi’nin mimarı.

Cumhuriyet’in çağdaşlaşma sürecindeki mimari hafızaya imzasını bırakmış kendine has bir isim. Koyunoğlu’nun bilinen lakin çok görülmeyen bir istikametine, fotoğrafçılığına şahit olacağız bu sefer. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü’nün yeni standı “Maceraperest Bir Mimarın Fotoğrafhanesi: Arif Hikmet Koyunoğlu 1893–1982”, onun 20. yüzyıl başından itibaren çektiği fotoğrafları birinci sefer bütünlüklü biçimde izleyiciyle buluşturuyor.

Arif Hikmet Koyunoğlu, aslında birçok çağdaşı üzere çok taraflı bir kişilik. Her şeyden evvel gözü kara bir maceracı, ‘ne iş olsa yaparım’ diyebilen cevval bir münevver ve bu stantla birinci sefer şahit olacağımız bir fotoğrafçı. Her şeyin bittiği o anlarda, “Aklıma geldi, benim yedek bir sanatım vardı: Fotoğrafçılık” deyip çektiği fotoğraflarla ve kurduğu Yeraltı Fotoğrafhanesi’nde kendi kıssasını yazmış bir sanatçı.

Serginin odağında Koyunoğlu’nun mimarlık eğitimi aldığı Sanâyi-i Nefîse Mektebi’ndeki öğrencilik yıllarından İstanbul ve Anadolu’daki mesleksel ve şahsî uğraşlarına, Balkan Savaşı’ndan I. Dünya Savaşı’na uzanan devir yer alıyor.

Osman Hamdi etkisi

Arif Hikmet Koyunoğlu, aile dostları Osman Hamdi Bey’in teşvikiyle küçük yaşta fotoğraf yapmaya başlamış, ortaöğrenimi sırasında Hoca Ali İstek Bey’den dersler almış ve Hoca Ali İstek onu mimarlığa yönlendirmiş. Bu teşvikle Koyunoğlu, 1910’da Sanâyi-i Nefîse Mektebi’nin birinci sefer açtığı mimarlık kısmı imtihanını birincilikle kazanmış. Sonrası ise mimari açıdan tarihe not düşülecek parlak bir mimari meslek. 10 yaşında edindiği birinci fotoğraf makinesiyle okul yıllarında fotoğraf çekmeye başlayan sanatçı, yeteneğiyle hocaları Salvatore Valeri ve Giulio Mongeri’nin dikkatini çekmiş, birtakım yapılarda Mongeri’ye asistanlık yapmış, Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün Anadolu’daki çalışmalarında yapıların rölövelerini çıkarmış. Akabinde Balkan Savaşları çıkınca eğitimini yarıda bırakarak istekli olarak askere gitmiş. Yani kıssa uğradığı her noktada yeni bir maceraya kapı açmış.

Aile tarafından enstitüye bağışlanan koleksiyondaki 500 fotoğraftan seçilen kareler, Koyunoğlu’nun kendi tuttuğu notlarla bir fotoğrafın bütün modüllerini zati ortaya koyuyor. Onun ruhundaki atılganlığı yansıtırken Cumhuriyetle birlikte dönüşen Türkiye’nin yeni yüzüne ve vizyonuna yeni bakışlar kazandırıyor.

1920’lerde hâlâ kabul görmeyen bayanların fotoğraf çekimini kendi stüdyosunda yapıyor Koyunoğlu. Sanâyi-i Nefîse’den arkadaşlarıyla poz verdiği anlardan askerlerle kayak talimine, Evkaf Vekâleti’nde mesaisinden işgal İstanbul’unda mahpustan çıktığı gün çektiği meczup pozlu otoportresine kadar pek çok karesi stantta yer buluyor.

Sergi, Koyunoğlu’nun yalnızca fotoğrafçı istikametini görünür kılmayı amaçladığı için mimari geçmişinden kesitler sunmuyor. Ancak Kurtuluş Savaşı sırasında Yunan ordusu tarafından saldırılmadan evvelki Bilecik manzaraları, 1922 yangını öncesi İzmir’in Konak ve Kadıfekale’yi yansıtan panoraması, Kırşehir’deki Melikşah Kümbeti üzere fotoğrafları onun yapıya bakıştaki gözüne ve mimariyle kurduğu bağa dair ipuçlarını veriyor. Ankara, İstanbul, Bursa, Nevşehir ve Kırşehir üzere farklı kentlerdeki Selçuklu ve Osmanlı yapılarının yanı sıra Koyunoğlu’nun tasarladığı, Ankara’daki Türk Ocağı Binası’nın ayrıntılı manzaraları de stantta izlenebiliyor.

İlk devlet sanatkarı mimar

Sarıkamış’ta donmaktan kurtulan az bireyden biri de Arif Hikmet Koyunoğlu… 1915 yılında Almanca bildiği ve sportmen olduğu için Erzurum’da kurulacak kayak müfrezesinin başına getirildi ve bu iş için Kiremitlik tabyasında Avusturya’dan gelen askerlerle birlikte çalıştı. Askerlik maaşı alamadığı yıllarda nakliyecilik yapan, düğün gününü unutan, ulusal uğraş silahlarını fotoğrafhanesindeki sandıkta saklayan, bir İngiliz polisini Babıali’de tartaklayan ama fotoğraf stüdyosunda fotoğrafını yaptıran Amiral Bristol’un eşinin ortaya girmesiyle olaydan kurtulan, 28 yaşına geldiğinde toplam 23 farklı mesleği icra eden bir maceraperest Arif Hikmet Koyunoğlu. 1980 yılında ‘Devlet Sanatçısı’ unvanını alan birinci mimar olan bu şahsına münhasır sanatçı 1982 yılında hayata veda ediyor.