Köpek balıkları Türkiye kıyılarında ne arıyor? Yanlış biliyoruz: ‘Kışkırtıcı sebepler var’
Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Köpek balıkları denildiğinde birçok kişinin aklına birinci olarak okyanuslar, devasa dalgalar ve Hollywood imali tansiyon sinemaları gelir. Türkiye kıyılarında yüzerken ise bu türlü bir tehlike kimsenin aklının ucundan geçmezdi, ta ki son yıllara kadar. Son günlerde Antalya ve Ege kıyılarında köpek balıklarının görüldüğüne dair toplumsal medyada sayısız imaj paylaşılıyor. Geçen nisan ayında Antalya Konyaaltı Kıyısı açıklarında bir köpek balığının amatör balıkçı teknesinin çapasına saldırmasını gösteren manzaralara Mersin, Antalya, Datça ve Marmaris kıyılarında görülen köpek balıkları da eklendi. Sosyal medyada peş peşe yayılan imajlar ve kıyılara yaklaşan köpek balıkları, yaz aylarında denize girmek isteyen birçok kişiyi endişelendirdi. Meğer bu canlılar, Türkiye sularında birinci defa ortaya çıkmıyor. Arşivler, yıllar öncesine uzanan atak hadiselerine işaret ediyor.
‘NADİR DE OLSA EGE’DE GÖRÜLME MÜMKÜNLÜĞÜ VAR’
Belgeler, 1900’lü yılların başından itibaren Türkiye’nin farklı bölgelerinde köpek balığı akınlarının yaşandığını gösteriyor. En dikkat cazibeli olaylardan biri, 1930’lu yıllarda Marmara Denizi’nde, Küçüksu Kasrı açıklarında meydana geldi. Argümana nazaran İngiliz Başkonsolosluğu’nda misyonlu iki kişi orkinos avlarken köpek balığı saldırısına uğradı ve kendilerinden bir daha haber alınamadı. Bundan tam 57 yıl evvel yaşanan bir öbür hadisede ise Dr. Güngör Güvenvar, Tuzla açıklarında zıpkınla balık avladığı sırada köpek balıklarının amacı oldu. Bahtsız doktor bu saldırıdan kurtulamadı. Tekrar 1960 yılında, Antalya Konyaaltı Plajı’nda yüzen iki asker, denizde bir anda ortaya çıkan köpek balığı tarafından atağa uğradı ve her ikisi de hayatını kaybetti.
Tüm bu olaylar, Türkiye’nin köpek balıklarıyla tanışıklığının yeni olmadığını gösteriyor. Peki, geçmişte yaşanan bu dramatik olaylar ve son günlerdeki manzaralar, Ege ve Akdeniz kıyılarında yüzenler için gerçek bir tehdit manasına mı geliyor? Köpek balığı araştırmacısı ve Su Eserleri Yüksek Mühendisi Hakan Kabasakal’a sorduk.
Hakan Kabasakal açıklamalarına Ege Denizi kıyılarında yaz aylarında görülebilecek köpekbalığı cinslerini sayarak başladı. Bu çeşitler ortasında Sivriburun Harharyas ya da Mako (Isurus oxyrinchus), Mavi Köpek Balığı (Prionace glauca) ve Kum Köpek Balığı (Carcharhinus plumbeus) yer alıyor.
Yıl uzunluğu görebileceğimiz büyük cinslerden birisinin de Bozcamgöz (Hexanchus griseus) olduğunu ileten Hakan Kabasakal, “Çok ender olmakla birlikte Büyük Beyaz Köpek Balığı (Carcharodon carcharias) ve Büyük Camgöz de (Cetorhinus maximus) yazın Ege’de görülebilir. Ancak son iki cinsin görülme ihtimalleri çok düşüktür. Mesela Büyük Beyaz en son 2020 yılında Kuzey Ege’de görülmüştü“ dedi.
İKLİM DEĞİŞİMİ VE GLOBAL ISINMA ASIL NEDEN
Bugüne kadar köpek balıklarının jenerasyonlarını tüketen en kıymetli sebebin çok avcılık olduğunu lakin iklim değişimi, habitat tahribatı ve deniz kirliliğinin de kelam konusu tükenişe yol açan nedenler olarak dikkat çektiğini ileten Kabasakal, son yıllarda Akdeniz ve Ege’de köpek balıklarına sık rastalanmasını, “İklim değişimi ve global ısınma nedeniyle yükselen deniz sıcaklıkları çözünmüş oksijenin azalmasına neden oluyor. Dünya genelinde okyanuslarda ve denizlerde global ısınmadan kaynaklanan kaygı verici bir oksijensizleşme yaşanıyor. Köpek balıkları, bilhassa açıkdeniz tipleri metabolik suratları yüksek balıklardır ve oksijen gereksinimleri yüksektir. İklim değişimiyle temaslı oksijensizleşmeden kaçarak denizlerde çözünmüş oksijenin şimdi olağan düzeylerde olduğu bölgelere toplu halde göç sonucu bu alanlarda nüfus sıkışması yaşanırken balıkçılık tesirlerine maruz kalma riski de artıyor” cümleleriyle söz etti.
Köpek balıklarının güçlü yırtıcılar olduğunu, Mako ve Büyük Beyaz’ın nadiren beşere saldırdığının bilindiğini ileten Kabasakal, “Aynı cins olmamasına karşın geçen ay İsrail’de Hadera (Akdeniz) kıyısında ölümlü bir köpekbalığı saldırısı yaşandı. Bu üzere bir olay Akdeniz’de her an ve her yerde meydana gelebilir. Çünkü Akdeniz’de yırtıcılıklarıyla ünlenmiş birçok köpek balığı çeşidi yaşıyor: Mako, Büyük Beyaz, çok az olmakla birlikte Kaplan Köpek Balığı ve Çekiçbaş bunlardan yalnızca birkaçı“ dedi.
Bu tehlikeye karşın her an taarruza uğrayacakmış kaygısıyla yaşanmaması gerektiğini ileten Kabasakal, “Üstelik bu kaygı şayet toplumu kıskacına almış bir paniğe hatta hezeyana dönüşürse, sayıları aslında azalmaya meyletmiş bu cinslere karşı acımasız bir sürek avının başlatılması da uzak bir ihtimal olmaz. Ne yazık ki ‘kanlı haber uygun satar’ ideolojisiyle kaleme alınan haberlerin bu ihtimali körükleyen bir atmosfer yarattığını izliyorum” tabirlerini kullandı.
‘YEMEK LİSTESİNDE İNSAN ÖNCELİKLİ BİR SEÇENEK DEĞİL’
Köpek balıklarının yemek listesinde insanın öncelikli bir seçenek olmadığının altını şiddetle çizen Kabasakal, meydana gelen hücumların hadise evrakları okunduğunda, akınlara sebep olan uyaranlarla ilgili şu cümleleri kullandı:
“Mesela kıyı yakınında temizlenen balık ağlarından atılan ıskarta balıklar ya da denize boşaltılan mezbaha artıkları kelam konusu. Şayet açık denizde yaşanan bir kaza kelam konusu değilse hücumların ya alacakaranlıkta ya da şafak vakti olduğu görülüyor ki avcınının en faal olduğu saatlerdir. Avını kemerinde taşıyan zıpkıncılar da direkt maksat oluyorlar. Atakların art planında gibisi daha birçok azmettirici sebep var. Lakin temelsiz argümanlarla dolu haberlerin halkta panik yarattığını inkâr edemeyiz.”
Sosyal medya paylaşımlarında da gördüğümüz üzere genelde açıklarda yaşadığını bildiğimiz köpek balıkları artık plajlara kadar geliyor. Bu durum köpek balıklarının daha görünür olmasının beşeri bir yanlışın sonucu olup olamayacağı düşündürüyor. Bilhassa son yıllarda daha sık karşılaştığımız köpek balığı manzaralarını yorumlarken nelere dikkat etmek gerekiyor? Hakan Kabasakal, “İnsanoğlunun gezegen üzerindeki tesirleri son birkaç yüzyılda hiç olmadığı kadar arttı. Daha çok avlıyoruz, daha çok tüketiyoruz, daha fazlasını talep ediyoruz, sanayileştikçe daha fazla atık üretiyoruz. Tabiatın istikrarını altüst eden yıkıcı bir güce ulaştığımız bu periyot Antroposen Çağı olarak isimlendiriliyor. Denizde geçirdiğimiz vakit ve faaliyetlerimizin çeşitliliği bu çağda katlanarak arttı. Balıkçılıkta hedeflediğimiz bedelli çeşitleri avlarken, köpek balıkları üzere olağanda amacımız olmayan cinsleri de yakalıyoruz. Birçok vakit geri bırakılmayan bu tipleri de ek çıkar kaynağı olarak görmeye meyilliyiz. Turizm için kıyıları dolduruyor ya da kıyının doğal peyzajını bozan inşaatlar yapıyoruz” diyerek açıklamalarına devam etti.
Kıyısal alanların köpekbalıklarının üreme alanlarını barındırdığına değinen Kabasakal, “Mesela Edremit Körfezi’nde Büyük Beyaz’ın sistemsiz olarak kullandığı bir üreme bölgesi var. Boncu Koyu, Kum köpekbalıklarının üreme bölgesi. Keler olarak isimlendirilen az bir köpekbalığı cinsinin Gökçeada’nın güneyinde üreme toplaşmaları yaptığını biliyoruz” dedi.
‘EN AZINDAN YAZ AYLARINDA ERİŞİME KAPATILSIN’
İnsan kullanımı hedefli inşaatlar, hafriyatlar, bölgede yürütülen balıkçılık faaliyetleri sonucu bu alanların tahrip olması halinde durumun yalnızca Ege’deki köpek balıklarına değil Akdeniz genelindeki popülasyonlara da ziyan verebileceğini ileten Kabasakal, “Akdeniz genelinde bu kritik alanlar çok azaldı. Doktora tezimin saha çalışmaları sırasında oksijensizleşmeye verilen kaçış yansısı sonucu Doğu Marmara’da derin sularda köpekbalığı popülasyonlarının yok denecek kadar azalırken, kıyı bölgelerinde besbelli olarak arttığına şahit oldum. Derin sularda oksijenin yok denecek düzeylere düşmüş olması, hatta yer yer oksijensiz meyyit bölgelerin oluşmuş olması bu bölgelerden köpek balıklarının çekilmelerine ve kıyılara göç etmelerine neden oldu. Bu durum başta bir geçersiz bolluk algısı yarattı ve çabucak akabinde avları hür bırakılsın talebi geldi. Şimdiyse kıyıdaki köpek balığı popülasyonunda da düşme yönelimi var“ diye konuştu.
Bugün prestijiyle Türkiye sularında 37 çeşit köpek balığı yaşadığını bir defa daha hatırlatan Kabasakal, köpek balıklarının üreme hedefiyle mevsimsel olarak kümelendikleri bölgelerin belirlenmesi ve en azından yaz aylarında bu bölgelerin halk ve balıkçı erişimine kapatılması gerektiğini söyleyerek açıklamalarını şöyle noktaladı:
“Sonsuz bir yasaklamadan kelam etmiyorum, sonuçta küçük ölçekli balıkçılarımızı da giderek zorlaşan ekonomik şartlar karşısında müdafaamız gerekiyor. 1380 sayılı su ürünleri kanunu 6/1 numaralı bildirim uyarınca halihazırda 20 kadar köpek balığı tipi sularımızda müdafaa altına alındı. Yasal çerçeve açısından bir eksiğimiz yok. Kıyı kullanımı için planlama yapılırken köpek balıkları için kritik ehemmiyet taşıyan alanların nasıl etkilenebileceği kesinlikle araştırılmalı, çevresel tesir değerlendirmesi yapılmalı.”
