Kendi çağlarının tercümanları
Melisa Vardal- Ekonomistler, 1400–2000 yılları ortasındaki Avrupa sanatından 500 binden fazla tabloyu yapay zekâ ile inceleyerek devirlerin toplumsal ruh hâlini ortaya koydu. Google Arts & Culture, WikiData ve WikiArt’tan derlenen bu geniş bilgi seti üzerinden geliştirilen model; keder, endişe, öfke, hayranlık ve hoşnutluk üzere dokuz temel duyguyu tespit edip tarihi kırılmalarla karşılaştırdı. Bulgulara nazaran çalkantılı devirlerde kaygı ve hüzün artarken istikrar yıllarında hoşnutluk; refahın yükseldiği vakitlerde ise cümbüş ve heyecan öne çıktı. ABD merkezli Ulusal Ekonomik Araştırma Ofisi tarafından yayımlanan “State of the Arka: Economic Development through the Lens of Paintings” başlıklı araştırmayı sanat tarihçileri kıymetlendirdi. Onlara nazaran bu sonuç, sanatın tarih boyunca esasen üstlendiği rolün sırf yeni bir usulle doğrulanmasından ibaret. Zira sanat, ister Delacroix’nın ihtilal coşkusu olsun ister Picasso’nun savaş çığlığı, her daim üretildiği periyodun umutlarını, tasalarını ve çatışmalarını yansıtır.
“Sanatçılar vaktin ruhuna reaksiyon verir”
Celil Sadık – Sanat Tarihçisi-Eski bir sanat tarihçisi ve şimdilerde stand-up sanatkarı olan Hannah Gadsby’nin çok sevdiğim bir kelamı var: “Sanatçılar vaktin ruhunu icat etmez, vaktin ruhuna reaksiyon verir”. Bu kelam çoklukla Van Gogh üzere ‘yaşadığı periyotta anlaşılamamış ‘dâhi’ olarak tanımlanan sanatkarlar için kullanılır. Her sanatçı içinde yaşadığı toplumun ve yaşanan olayların ruhunu yansıtır ve hatta kendi periyotlarına bir reaksiyon göstererek var olurlar. Kimi bunu kişisel bir formda yapar, kimi de toplumsal problemlere ses vermek için sanatın gücünü kullanır. Delacroix’nın 1830’da yaptığı “Halka Yol Gösteren Özgürlük” ikinci Fransız Devrimi’nin coşkusunu yansıtırken Picasso’nun 1937 tarihli “Guernica”sı İspanya İç Savaşı’nın dehşetini kozmik bir acıya dönüştürür. Birebir devirde yaşamış sanatkarlar bile farklı bakış açıları geliştirebilir. Örneğin Courbet, Realizmle günlük hayatı yansıtırken Bouguerea, İncil ve mitoloji sahnelerine yönelmiştir. Rönesans ve Barok’ta siparişler kilise ve aristokratlardan gelirken Rokoko sarayın şatafatını resmederken halk sokakta açlık çeker. Buna reaksiyon olarak doğan neoklasik fotoğraflar kahramanlık ve özgürlük ülküleriyle ihtilallere ilham olmuştur. Romantizm’de ise sanatkarlar teknolojiyi reddedip tabiatın üstünlüğünü vurgular. Buharlı gemiler çoğunlukla fırtınada batmak üzere tasvir edilmiştir ve bildiri tabiatın insan üzerindeki üstünlüğüdür. Nihayet Modernizmle birlikte ‘sanat için sanat’ anlayışı ortaya çıkmış, akademik kurallar yıkılmış, toplumsal geleneklere meydan okunmuştur. Picasso ve Otto Dix üzere kimi ressamlarda toplumsal bildiriler ve siyasi olaylar hakkında temalar görsek de Van Gogh ve Kahlo üzere sanatkarlar ferdî öyküleriyle toplumsal gerçeklikleri açığa çıkarır. Sanatkarlar, ister ferdi ister toplumsal sıkıntılarını anlatsın, yapıtları kesinlikle üretildikleri devrin atmosferini, umutlarını ve telaşlarını güçlü biçimde ortaya koyar. Kimi bunu direkt gösterir, kimi ise özel yaşantısının içine gizler.
“Eserler, kolektif belleğin zemini”
Özgür Ceren Can – Sanatçı, Sanat Tarihçisi- Sanatçıların yaşadıkları bölgenin iklim ve coğrafya şartlarından, devrin politik gelişmelerinden; savaşlarından, adaletsizliklerinden, eşitsizliklerinden, göçlerinden; bunlara bağlı kültürel dönüşümlerden, bilimsel gelişmelerden, ekonomik şartlardan, toplumsal umutlardan ya da ümitsizliklerden yahut gelecek tahayyüllerinden etkilenmemeleri üzere bir durum kelam konusu olamaz. Bu dinamikler direkt yapıtın temasına ve biçimsel özelliklerine yansımasa bile sanatkarın kimliğine ve sanatsal tercihlerine tesir eden dinamiklerdir. Hasebiyle bir eser tahlil edilirken üretildiği periyodun toplumsal şartlarından bağımsız bir biçimde yorumlamanın çok eksik bir yorum olacağı kabul edilmiştir. Aşikâr bir kültürel coğrafyada ortaya çıkan sanatsal üretimlerinden oluşan disiplinlerarası eserler kümesi sadece o bölgenin toplumsal hafızasının değil insan varoluşunun kolektif belleğinin yeridir diye düşünüyorum. Ne kadar içine kapanık ve toplumsal hayattan izole olursa olsun –ki bu istisnadır- yaratan insan içinde bulunduğu çevreyi yansıtır. Her hâlükârda kullandığı en kolay gereç bile bu kodları belirli ölçüde taşır.
‘Sanat, toplumsal şartlardan farklı düşünülemez’
Uras Kızıl – Sanat Tarihçisi- Sanat, ekonomik, toplumsal ve politik şartlardan başka düşünülemez. Yapay zekâ yapıtları tahlil ederek büyük data tabanları kursa da sanatın toplumsal olaylarla formlandığı esasen çoktan ortaya koyulmuştur. Arnold Hauser’in “Sanatın Toplumsal Tarihi” çalışması bunun erken örneklerindendir. 17. YY Hollanda’sında ticaretle ve sömürgecilik faaliyetleriyle zenginleşen toplum, artı eseri sanata yatırmış, pitoresk görünüm fotoğrafları çoğalmıştır. Halbuki 19. YY’da görüntü, Romantizm’in Aydınlanma eleştirisiyle dönüşür; William Turner’ın “Köle Gemisi” kölelik şiddetini, Caspar David Friedrich’in fotoğrafları ise Sanayi İhtilali karşısında tabiatın ezici gücünü yansıtır. Francisco Goya’nın yapıtları de savaş ve politik şiddetin görsel evraklarına dönüşür. Tüm bu örnekler, sanatın sırf ferdî dehâya değil, toplumsal bağlama içkin biçimde oluştuğunu gösterir. Bugün hâlâ sanatın ilhamdan çok, devrin dinamikleriyle şekillendiğini savunmak gerekir.
