İstanbul’un kayıp derelerinde zelzele telaşı

İstanbul, yalnızca sarsıntı riskiyle değil, birebir vakitte tabiatına karşıt yapılaşmanın getirdiği tehlikelerle de karşı karşıya. Kentleşme sürecinde kaybedilen, üzeri kapatılan yahut tarafı değiştirilen dereler, bugün önemli risklerin merkezinde yer alıyor. Evvelden İstanbul’un doğal su yolları olan bu dereler, artık yerlerini beton yapılara bırakmış durumda. Bilhassa kaybolan dere yatakları üzerine inşa edilen yapılar, hem zelzele hem de sel ve heyelan üzere afetlerde büyük yıkım tehlikesi barındırıyor. 

Marmara Üniversitesi Coğrafya Bölümü’nden Prof. Dr. Cemalettin Şahin, İstanbul’daki kaybolan dereleri, bu dereler üzerine gerçekleşen yapılaşmaları ve değişen coğrafik yapının kent üzerindeki tesirlerini, Milliyet’e anlattı.

‘Dere yatakları yapılaşmaya açıldı’

Prof. Dr. Cemalettin Şahin, İstanbul’da 200’den fazla sokağın isminin, geçmişte var olan derelerden geldiğini, lakin bu derelerin bugün artık fiziki olarak yerde bulunmadığını belirterek, “İstanbul 1950’lerden itibaren büyük ölçüde göç almaya başlamış ve bu süreç 1985’den sonra da yeni bir ivme kazanmıştır. Göçler ile artan nüfus sonucunda kent süratle ve denetimsizce büyümüştür. Bu, süratli bir yapılaşma ve yeni yerleşim alanları demektir. Yerleşime açılan alanlarda bulunan birçok dere de bundan nasibini almış, bu derelerin vadi tabanları yerleşim alanı haline gelmiştir. İstanbul’un kentleşmesi ve mekansal olarak büyümesiyle birlikte dere yatakları vakit içinde yapılaşmaya açıldı. Üzerlerine asfalt yollar yapıldı, meskenler inşa edildi. Bir kısmı yer altına alınarak kanalizasyona bağlandı, bir kısmı ise büsbütün kayboldu” dedi.

‘Sel olaylarını daha sık görüyoruz’

Prof. Dr. Şahin, bu durumun iki büyük tehlikeyi beraberinde getirdiğini belirtti. Birinci riskin sel tehlikesi olduğunu söyleyen Şahin, “Yağışlı devirlerde akarsu yataklarında toplanan sular, artık doğal akış yollarını bulamıyor. Zira dere yataklarının büyük kısmı yerleşim alanına dönüştü. Bu nedenle İstanbul’da sel olaylarını daha sık görmeye başladık” tabirlerini kullandı.

‘Yıkılma riski yüksek’

İkinci ve daha değerli riskin ise sarsıntı riski olduğuna dikkat çeken Şahin, “Halk ortasında ‘dere yatağı’ olarak bilinen alanlar, bu vadi tabanları, akarsuların taşıdığı alüvyon dediğimiz gevşek materyallerin biriktiği alanlardır. Bu alanlarda yer sağlam değildir. Sarsıntı anında bu gevşek yerler, üzerindeki yapılar için çok önemli bir risk oluşturur. Binalar, tabanın zayıf olması nedeniyle sarsıntı tesirini daha şiddetli hisseder ve yıkılma riski artar” dedi.

Onlarca dere

Prof. Dr. Şahin, İstanbul’da yapılaşmaya açılan dereleri şöyle sıraladı: “Halkalı Deresi, Tavukçu Deresi (Çavuşpaşa Deresi), Soğuksu Deresi (Cinli Deresi), Çörekçi Deresi (Çırpıcı Deresi) ve İplikhane Deresi üzere derelerin üzeri büsbütün yapılaşmış durumda. Anadolu Yakası’nda ise Kurbağalıdere, Seyit Ahmet Deresi, Çamaşırlık Deresi, Bekar Deresi, Burhaniye Deresi, Kuzguncuk Deresi, Küçüksu Deresi ve Göksu Deresi.”

210 dere bugün sokak

İstanbul’da vakitle tabiatın ve su kaynaklarının nasıl yapılaşmaya dönüştüğünü gösteren değişik bir tablo var. Bugün İstanbul’da tam 210 sokağa dere, 160 sokağa çeşmeye ve 62 sokağa da kuyu ismi verilmiş durumda. Bu da bize şunu gösteriyor, bir vakitler tabiatın ve su kaynaklarının canlı olduğu bu yerler, kentleşmenin tesiriyle yapılaşmış ve bugünkü halini almış.

Fay doğuya ilerliyor !

Marmara Denizi’nde 23 Nisan’da meydana gelen 6.2 büyüklüğündeki sarsıntının akabinde, İTÜ öğretim üyesi jeofizik – sismolog Prof. Dr. Tuncay Taymaz, bölgedeki fay sınırının hareketlerini kıymetlendirdi. Taymaz, zelzelelerin Marmara’nın orta-batı bölgelerinden doğuya hakikat ilerlediğini, bu hareketin İstanbul’a daha yakın ve daha ağır nüfuslu bölgeler için büyük risk manasına geldiğini döyledi. Prof. Dr. Taymaz’ın değerlendirmeleri şöyle: 

Gerilim doğuya sıçradı

“Son sarsıntılar fay üzerindeki gerilmenin doğuya doğru aktığını gösteriyor. Artık Büyükçekmece açıklarına kadar geldik. Küçükçekmece, Bakırköy, Yeşilköy ve Adalar’a kadar olan alan risk altına girmiş durumda. Bu alanlarda kırılmayan segmentler, büyük sarsıntı üretme potansiyeli taşır.

‘Stres birikiyor’

Büyükçekmece açıklarında bir dirsek yapısı var. Bu ya küçük küçük kırılmalarla boşalacak ya da bir anda büyük bir sarsıntı açığa çıkacak. Kilitli segmentler tek başlarına 7.0 ila 7.2 büyüklüğünde bir zelzele üretebilir. Şayet birbirlerini tetiklerlerse, bu büyüklük 7.3 ila 7.4’e kadar çıkabilir.

‘20-30 katına kadar yükseltti’

Prof. Dr. Taymaz, 23 Nisan’daki Mw 6.2 büyüklüğündeki zelzelenin İstanbul’da beklenenden çok daha fazla hissedilmesiyle ilgili de “Deprem kaynağında S dalgalarının büyüklüğü 20 kat arttı. İstanbul’daki taban şartları da bu şiddeti 20-30 katına kadar yükseltti. O nedenle beşerler büyük bir panik yaşadı. Olağan koşullarda Mw 6.25’lik bir zelzele bu kadar şiddetli hissedilmezdi” dedi.

‘İyi ve berbat haber’

Prof. Dr. Taymaz, fayın doğuya hakikat kaymasıyle ilgili de, “Fayın doğuya kayması makûs haber. Zira batıda, yani Tekirdağ açıklarında nüfus daha az. Doğuya kaydıkça İstanbul üzere çok ağır nüfuslu bölgeleri tehdit etmeye başlıyoruz. Can kaybı, ekonomik kayıp ve altyapı ziyanları açısından risk büyüyor. Öte yandan bu küçük sarsıntılar sayesinde büyük sarsıntının büyüklüğünde ondalık seviyede azalma olabilir. Fakat bu, büyük zelzelenin olmayacağı manasına gelmiyor. Asıl sorun tehlike / tehdit değil, muhtemel afet ve risk yönetimi” dedi.