İran’ın kuzeyinde Türk koridoru mu açılıyor? Nükleer mantık dışı: Uranyumu tutan eşik
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Dün gece İsrail ordusu, İran’ın nükleer programını vurmak için önleyici, hassas ve kombine bir atak başlattıklarını duyurmuştu. Bu haberden yalnızca saatler yeni bir gelişme İran Devlet Televizyonu’na yansıdı. İRİB, İsrail’in İran’a düzenlediği taarruzlarda İsfahan eyaletindeki Natanz Nükleer Tesisi’ni de vurduğunu açıkladığında yaşanacak gelişmeler ve kayıplar İran için son derece değerliydi. 1950’lerde başladıkları ‘nükleer serüveni’ bugüne kadar İran için pek çok kriz ve muahedeyi beraberinde getirmiş, 13 Haziran’da da İran Genelkurmay Başkanı Tümgeneral Muhammed Bakıri, İhtilal Muhafızları Genel Kumandanı Tümgeneral Hüseyin Selami dahil üst seviye askeri yetkililer ile 6 nükleer bilim insanı hayatını kaybemişti. Yaşananlar yeni bir sürecin başlangıcı mı olacaktı? Yoksa İran’ın vereceği yanıt, yıllardır pek çok formda sonlandırılan nükleer projeleri yine mi gündem hususu yapacaktı? Pek çok soru, Türkiye’nin hudut komşusu için cevaplanmayı bekliyor ve Orta Doğu’da şekillenecek nizamın de işareti olma özelliğini taşıyor. Peki nükleer, sahiden de bir tehlike mi? NATO Eski Kriz İdaresi Uzmanı Prof. Dr. Sait Yılmaz ve Hacettepe Üniversitesi Milletlerarası Bağlantılar Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Şebnem Udum, konuyu tüm ayrıntılarıyla Milliyet.com.tr’ye anlattı.
İRAN’IN İSRAİL’E YANITI NE OLACAK? FÜZEDEKİ ‘STARLINK’ DETAYI
İran’ın hava kuvvetleri bakımından zayıf olduğuna dair birinci işareti, eski Cumhurbaşkanı Reisi’nin hayatını kaybettiği helikopter kazasında verilmişti. İsrail’in son taarruzunda da İran’ın askeri gücü yine tartışma konusu oldu. İran’ın geleceği için değerli kişi ve kurumlara yapılan İsrail saldırısına, İran ne diyecekti? Prof. Dr. Sait Yılmaz mevzuyla ilgili, “İran Silahlı Kuvvetleri’nin yeteneklerini ortasında NATO’nun ve NATO’nun olduğu bir İsrail karşısında yapılabileceği hiçbir şey yok. Ellerinden geleni yapmaya çalıştılar lakin burada teknoloji kazanıyor. Yani sonuçta savaşan asker değil. Amerika Birleşik Devletleri, İsrail, bunların gerisindeki istihbarat teşkilatları, onların da ardındaki yakın çalıştıkları özel askeri şirketler, istihbarat şirketleri bütün bunlar bu projeleri yıllardır geliştiriyorlar. Münasebetiyle İran’ın yapabileceği hiçbir şey yok. Bu taarruzda Starlink kullanıldı. Starlink Amerika’nın. Ukrayna da bunu kullanıyor. Son akınlarda da o denli oldu. Konteynerden çıkan drone’lar da Starlink’le kullanıldı. Aslında Starlink istihbaratı büsbütün Amerika’ya aittir. Kıtalar ortası kuvvet kaydırmayı ve istihbaratı yapabilen tek ülke Amerika. Zati Rusya’nın Ukrayna’da başarısız olmasının nedeni de bu. Amerika’danın havadaki üstünlüğünü yenemiyorlar” diyor. Peki fakat Musk ile Trump ortasındaki tansiyon Starlinklerin kullanımı ve bölgedeki ABD statejisini nasıl tesirler? Prof. Dr. Yılmaz bu mevzuyu da şöyle açıkladı:
“Burada bir adım geride olan Trump. Zira gerideki Amerika’da üç tane devlet var. Bir Trump’ın başında olduğu zannettiği devlet var. Bir onun gerisindeki derin devletler, bu Pentagon ve CIA’dır. Trump oraya daha nüfuz edemedi. Bir de daha derin devlet var. O da Yahudi sermayesidir. Yani burada Trump şu anda ne olursa olsun İsrail’e yararı olanı yapıyor.”
Saldırı esnasında bölgede kesilen hava trafiği
TÜRKİYE İLE ORTA ASYA BİRLEŞİRSE…
Peki Türkiye çabucak sonundaki savaş tehlikesi için nasıl aksiyon almalı? Çatışmanın ve bölgedeki savaşın ilerlemesi durumda Prof. Dr. Sait Yılmaz’ın Türkiye ve Türk devletlerine ait yorumu dikkat çekiyor:
“Türk dünyası için burada büyük fırsatlar var. Güney Azerbaycan’ın durumu ne olacak? Yani Türkiye ile Orta Asya’nın birleşmesi, Türkiye’ye yeni bir jeopolitik güç kazandıracak. Fakat Batılılar bunu bize yedirmek istemezler. O yüzden Türkiye’nin etrafındaki senaryolara güzel hazırlanması lazım. Türkiye’nin nükleer silah üretmesini çok tartıştık. Bunu yapmamamızın çeşitli nedenleri var. En başında da nükleer silah sahibi olmak demek, bu silahın sana karşı öbür bir ülkenin kullanmasının yolunu açmak demek. Yani sizde varsa, o vakit karşı taraf sizi de planlarına dahil edecek. O vakit İsrail’in de Amerika’nın düşmanı olursunuz. Biz şöyle bir karar verdik, İran üzere ya da Kuzey Kore üzere 10 yıllarda değil, çok kısa müddet de bunu üretebilecek bir kapasiteye sahip olalım ve gerekirse üretelim. Bunun için muhtaçlığımız olan çalışmaları yapan bilim insanlarımız da var.”
‘RAKİBİN GÜÇLENMESİNİ GÜÇ KAYBI OLARAK GÖRÜRLER’
İran 1950’den bu yana nükleer konusunda pek çok adım atmış ve bunlar sonucunda da yaptırım ve mutabakatlarla karşılaşmıştı. Zaman vakit nükleer silahlanma konusunda yeni gelişmelerle önü kesilen İran’ın bu serüveninin ardında ne yatıyordu? Doç. Dr. Şebnem Udum, konuyu memleketler arası ilgilerin hassas algısıyla anlattı. “Güç, her ülke için kendisinin ve etrafındakilerin potansiyelini tahliline nazaran hesaplanıyor üzere görünüyor” diyen Doç. Dr. Udum da bu mevzuyu, “İsrail ve İran ortasındaki rekabet yeni değil. Milletlerarası münasebetlerin temelinde devletlerin üzerinde hukuku işletecek bir otoritenin olmaması nedeniyle kendi güçlerine dayanmak vardır ve bu güç askerî güçtür. Devletler hayatta kalma yani beka refleksleriyle gücü ve güvenliği önceler. Kendilerine rakip ya da düşman olarak gördükleri/algıladıkları devletlerin askerî olarak güçlenmeleri yahut onlarınki üzere stratejik silaha sahip olmaları ‘görece güç kaybıdır.’ İran’ın nükleer programı ve balistik füze yetenekleri İsrail için beka sorunu olarak görülüyor” diye anlatıyor. Doç. Dr. Udum’un parmak bastığı bu nokta, pek çok şeyin hem sebebi hem de sonucu. Peki fakat nükleer programlar bunun neresinde?
“İsrail’in siyasi emeli, İran’ın kendisine nükleer bir tehdit oluşturmasını önlemek olduğundan 13 Haziran hücumunda hem kritik nükleer tesisler, hem balistik füzelerin bulunduğu yerler, askerî komuta kademesinin ve nükleer programın değerli şahısları amaç almıştır. Bu baskın taarruza karşılık İran’ın mukabele yeteneğinde bulunan drone’lar havalanmıştır. İsrail’in siyasi hedefi İran’ın rastgele bir biçimde ona tehdit olmamasını amaçlamaksa İsrail’in İran’a karşı nükleer silah ya da aygıt kullanması mantık dışıdır. Olayların gelişiminde İran’ın nükleer programıyla ilgili olmayan bölgelerine ve kritik altyapı tesislerine akınlar olduğu görülüyor. Bu da mukabele yeteneğini düşürmek için yapılmış görünüyor.” –Doç. Dr. Şebnem Udum
Trump’ın “Haberimiz var, dahlimiz yok” sözleri ne manaya geliyor? Hücumdan haberdar olunduğu halde ‘duymazdan gelinmesi’ dahlinin olduğunu göstermez mi? Doç. Dr. Şebnem Udum’a göre burada ABD için kıymetli bir ayrıntı gizli. Doç. Dr. Udum, bunu şöyle açıklıyor:
“Trump idaresi, İran ile diplomatik görüşmelerde bulunmak istemiş, lakin bu operasyonu önleyememiş görünüyor. İran’ın ABD üslerine ya da sivil tesislerine saldırısını önlemek hedefiyle bu beyanı vermiş olduklarını değerlendiriyorum.”
NÜKLEER SİLAH DEVREYE GİRER Mİ? TEMELLERİ 2002’YE DAYANIYOR
Doç. Dr. Şebnem Udum’a göre, İran’ın nükleer programıyla ilgili tasalar 2002-2003 yıllarında ortaya çıkan, Memleketler arası Atom Gücü Ajansı’na (UAEA) bildirilmemiş nükleer tesislerle artmıştı. Yani bugün konuşulan nükleerin, hayli karmaşık bir geçmişi var. Doç. Dr. Udum İran’ın bugüne dek geçtiği süreçten, “Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması’na taraf olan ve nükleer silaha sahip olmayan devletler, UAEA ile ‘Kapsamlı Nükleer Teminat Anlaşması’ imzalamayı taahhüt eder. 1991 Irak Savaşı sonrasında Irak’ın bu statüde ve muahede imzalamış olmasına karşın, mutabakattaki türel boşlukları kullanarak nükleer silah programı geliştirdiği ortaya çıkınca, bu mutabakatlara 1997’de bir ‘Ek Protokol’ hazırlandı. Bununla, garanti kontrollerini genişletildi. İran, bu Ek Protokol’ü imzalamış lakin onaylamamış olduğundan, milletlerarası müzakerelerle uygulaması istendi” diye bahsediyor. Fakat doğal ki 1997, İran’nın nükleer konusunda ortaya çıkardığı tartışmanın sonu olmadı. Çünkü Doç. Dr. Udum’a göre, dış ya da iç etmenlerle uygulama daima olmamıştı.
Doç. Dr. Udum bu sürecin devamına ait, “2015’te imzalanan İran Nükleer Muahedesi ile İran’la yaşanan siyasi sorun, teknik tekniklerle çözülmeye çalışıldı. Buna nazaran uranyum zenginleştirme ile ilgili teçhizat olan gaz santrifüjlerinin sayısının kısıtlanması, zenginleştirme ölçüsünün yüzde 5’in altında kalması, Ek Protokol’de öngörülen genişletilmiş teminat kontrollerinin uygulanması vardır. Yani bu teknik düzenlemelerle İran’ın nükleer silaha sahip olmak için atabileceği bir adım erkenden tespit edilebilecek ve daha silah için kâfi zenginleştirilmiş uranyum elde edilmeden önlenebilecekti. JCPOA (İran Nükleer Anlaşması) birebir vakitte bir inanç artıcı tedbir olarak görülmüştü. İran içinse yaptırımların kaldırılması, yatırımların yapılmasıyla bir avantaj haline gelmişti” diyor.
Peki lakin uranyum zenginleştirme ölçüsünün yüzde 5’in altında kalması neden istendi? Teknik ayrıntılar vererek bunu da tüm ayrıntılarıyla anlatan Doç. Dr. Şebnem Udum, sözlerini şöyle noktaladı:
“Nükleer program, bir ülkenin barışçıl/sivil olarak yürüttüğü ve nükleer yakıt çevriminin ögelerini içeren faaliyetleridir. Nükleer yakıt çevriminde çift kullanımlı teknolojiler bulunur. Bunların birincisi doğal uranyumun yakıt olarak kullanılabilmesi için gereken orana çıkarmak olan ‘uranyum zenginleştirmedir.’ Hafif su reaktörlerinde gereken zenginleştirilmiş uranyum ölçüsü yüzde 3-5 oranında zenginleştirilmiş Uranyum-235’tir. Doğal haliyle U-235, cevherde yüzde 0.72 oranında yer alır. Reaktörde denetimli atomun parçalanması zincirleme tepkisi için gerekli ölçü yüzde 3 ila 5 ortasıdır. Atom bombası düzeyi için denetimsiz tepki ve yüksek ölçüde güç ortaya çıkması amaçlandığından tahrip gücü yüksek bir bomba için gereken ölçü yüzde 90 ve üzerinde (yüzde 95) zenginleştirilmiş U-235 gerekir. Kolay bir nükleer bomba için 25 kg kafidir. 0.72’den yüzde 3’e 5’e yani en fazla diyelim 5’e kadar yükseltmek çok kolay değildir. Yani harcadığınız emek fazladır. Yüzde 20 zenginleştirilmiş uranyum ise genelde araştırma reaktörlerinde kullanılır ve Memleketler arası Atom Gücü Ajansı’nın eşik dediği zenginleştirme oranı yüzde 20’dir. JCPO’ya nazaran zenginleştirme oranı en fazla yüzde 3.7’de tutulacaktı. İran da bunu onaylamıştı. Zira 5’ten 20’ye kadar giden yolda tekrar emek harcanır ancak 0.72’den 5’e kadarki zenginleştirme süreci kadar değildir. Fakat yüzde 20’den bomba düzeyi olan 90’a 95’e giden yol daha kısadır. Yani U-235, yüzde 20 zenginleştirildiğinde bomba düzeyine gelmesi için gereken emek çok daha azdır.”
