‘Evinde pirinçten taşı ayıklayan kadınlar’ artık elleriyle tarih yazıyor
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Diyarbakır’ın Ergani ilçesinin 7 kilometre güneybatısında, Ergani Ovası kuzeyinde yer alan Çayönü Doruğu, insanlık tarihinin yerleşik yaşama geçiş sürecini temsil ediyor. Birinci Neolitik periyottan itibaren, yaklaşık 12 bin yıl evvel birinci sefer iskan edilen bu yerleşim yeri, yalnızca Anadolu değil, birebir vakitte Yakındoğu ve Levant coğrafyasında dünya kültür tarihi için anahtar niteliğinde bir yerleşim yeri olarak biliniyor.
Kazı projesi, birinci olarak 1964 yılında İstanbul Üniversitesi Prehistorya (Tarih Öncesi Arkeolojisi) kurucularından Prof. Dr. Halet Çambel ve Chicago Üniversitesi’nden Prof. Dr. Robert John Braidwood ortak projesi olarak başlatıldı.
Kazı başkanlığı daha sonra 1987-1992 yılları ortasında Prof. Dr. Mehmet Özdoğan ve akabinde 2015-2023 yılları ortasında Prof. Dr. Aslı Erim-Özdoğan tarafından yürütüldü.
Cumhurbaşkanlığı kararlı hafriyatlar kapsamında; Çayönü Doruğu Hafriyat ve Araştırma Projesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Uygulamalı Bilimler Fakültesi Müzecilik Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Savaş Sarıaltun başkanlığında yürütülüyor.
Kazılarda, son iki yıldır bayanlar yer alıyor. 37 personelden 32’si tarım personeli bayan olurken, 39 kişilik bilim heyeti üyesinden (arkeolog, coğrafyacı, jeolog, mimar, antropolog, restoratör, harita mühendisi) 21’i tekrar bayanlardan oluşuyor.
Doç. Dr. Sarıaltun, İHA muhabirine Çayönü Zirvesi’nin dünyaca ünlü neotik yerleşme olduğunu, bu yerleşmenin birinci hafriyatlarının 1964’te başladığını hatırlattı. Bu kazıların aralıklarla 61 yıldır devam ettiğine değinen Sarıaltun, son iki yıldır da kendi başkanlığında devam eden bir proje olduğunu söyledi.
Sarıaltun, buradaki asıl değerli noktanın MÖ 10 binlerden MÖ 6 binlere kadar kesintisiz bir biçimde yerleşim gösteren yer olduğuna dikkat çekerek, “O devirli ilgili bildiğimiz bütün bilgileri bizlere ayrıntılarıyla sunan bir yerleşme. Geleceğe Miras Projesiyle bu yoğunluğumuzu artırdık. Zira Çayönü Zirvesi’nin bir ören yeri olmasını istiyoruz. Arkeolojik dataları açığa çıkartırken son iki yıldır yüklü olarak bölgede tarım personeli olan bayanlarla çalışmayı tercih ediyoruz. Bayanlarla çalışmayı tercih etmemizin birkaç nedeni var. Bundaki en değerli nokta, yerelde istihdamı sağlamak. Aile iktisadına katkı sunmak. Kültürel mirasın korunması ve geleceğe aktarılması açısından bayanların eğitici olduklarına inanıyoruz. Hane içinde, etraftakilere dolaylı bir eğitim verdiklerini düşünüyoruz” dedi.
“SEVİYE KAZARKEN BİRİNCİ BAŞTA BAYANLAR ONA DOKUNUYOR, FARK EDİYOR”
Geçen sene yüzde 90, bu sene ise yüzde 87 oranında bayan personel sayıları olduğunu kaydeden Sarıaltun, konuşmasına şöyle devam etti:
“Kadınlarla geçen yıldan beri çalıştığımızda tecrübelerimiz şu; özelikle daha pak ve daha sistemli çalışma. Daha ayrıntılı datalara sahip olmamız açısında çok değerliydi. Şöyle tanımlıyorum; meskeninde, hanesinde pirinçten taşı ayıklayan bayanlar, şu anda topraktan buluntu ve bilgileri ayıklıyorlar. Çok daha rahatız, dayanılmaz küçük küçük buluntularımız gelmeye başladı. Yalnızca nicelik olarak bakmıyoruz. Tıpkı vakitte eğitim açısından da değerli olduğunu gördüğümüzden ötürü her gün olmasa da, sıklıkla ne yaptığımız, neden yaptığımız, niye yaptığımızı anlatmaya çalışıyoruz. Zira düzey kazarken birinci başta bayanlar ona dokunuyor, fark ediyor. Hocam, ‘duvar geliyor, burada biraz daha buluntular arttı, ya da burada biraz daha çanak artıyor üzere dataları söylemeye başladılar. Bayağı arkeolog olmaya başladılar. Umarım bu vizyonumuz ileri daha değerli evrelere getirir.”
“O BAYANA BİR VEFA BORCUMUZ OLDUĞUNU DÜŞÜNÜYORUM”
Sarıaltun, bu işi tanımlayan noktaya değinerek, “25 yıldır bu işi yapıyorum, bu sene birinci sefer emekçilerim bana şunu söyledi, ‘Bizi niçin müzeye götürmüyorsun? Burada bulduğumuz şeyler müzede nasıl sergileniyor, bunu görmek istiyoruz.’ Bunu daha evvel hiçbir emekçim söylememişti. Bir de arkeolojik açıdan bizim bir bağlamımız var. Onunda altını çizmekte yarar görüyorum. Çayönü’nde şu ana kadar ki antropolojik datalarda, en yaşlı birey 64 yaşında bir bayan. Ortalama yaş ömrü 35-38 ortasında. O bayana bir vefa borcumuz olduğunu düşünüyorum. Tahminen de toplumun kıymetli bir bayanı. Bugüne kadar bulunmuş en yaşlı birey. Bununla birlikte bu hafriyatları başlatan Halet hoca, bir bayan (Halet Çambel). Buraya birinci dokunan bir bayan. Benim hocam, 24 yıl ortadan sonra tekrardan Çayönü Zirvesi’ndeki hafriyatları başlatan yeniden bir bayan. Münasebetiyle Çayönü’nde bir bayan argümanı var. Yalnızca personel de değil, bilim heyeti üyelerinde de şu anda yüzde 65-70 bandından bayanlarda. Birlikte daha güçlü olduğumuzu düşünüyorum” diye konuştu.
İşçilerden 51 yaşındaki Suna Pala, evvelce tarlaya gittiğini, çapa, pamuk ve fındığa gittiğini artık ise tarihi eser kazılarında çalıştığını, işinden de çok mutlu olduğunu aktararak, “Tarihi yapıtları buluyoruz. Hocamıza gösteriyoruz. O da poşetlere katıp müzeye götürüyor. Çok merak ediyoruz. Ne çıkabilir, nasıldır diyoruz. Bazen kemikler çıkıyor, dişler, küp modülleri, boncuk çıkıyor. Taştan yapılmış balta çıkıyor. 20 bireyden fazla bayan çalışıyor. 4-5 erkek çalışıyor. Tarih, adeta bizim elimizden çıkıyor. İşimizi severek yapıyoruz. Hem para kazanıyoruz” formunda konuştu.
Keriman Türk ise, Çayönü’ne gelip tarihi hafriyat yaptıklarını belirterek, “Tarihi bulmaya çalışıyoruz. Boncuk, çömlek modülleri çıkıyor. Bir boncuk buluyoruz, dünyanın en keyifli insanı biz oluyoruz. Nitekim çok memnun oluyorum. Ancak çocukluğum burada geçti. Buralıyım. 30-40 sene evvel ağabeylerim burada çalışıyordu. Yemeklerini getiriyordum” sözlerinde bulundu.
