Dünya sanal tüketim gerçek

İSMAİL ŞAHİN – Türkiye, su gerilimi yaşayan ülkeler ortasında yer alıyor. Buna karşın, yılda 6 milyar metreküpe yakın ‘sanal su’, tarım eserleriyle birlikte ihraç ediliyor. Bu ölçü, İstanbul’un yedi yıllık evsel su muhtaçlığını karşılayabilecek seviyede. Su ve atıksu arıtma, çevresel tesir kıymetlendirme, pak üretim teknolojileri üzerine uzman olan İstanbul Teknik Üniversitesi Etraf Mühendisliği kısmı öğretim vazifelisi Prof. Dr. Fatoş Germirli Babuna’ya nazaran ticari hareketlerin küreselleştiği günümüz şartlarında pek çok eser için üretimde değerli girdilerden bir tanesi de su ve bu noktada ‘Sanal Su’ tarifini yapmak gerekiyor. Germirli şunları söylüyor:

‘Su kaynağını da ihraç ediyoruz’

“Bir eserin içinde gizli olan suya Sanal Su ismi verilmektedir. Sanal Su rastgele bir eserin üretiminde kullanılan su olarak da tanımlanabilmektedir. Bir ülke bir eser ihraç ettiğinde aslında o eser ile birlikte kendi doğal kaynağını da satmaktadır. Bu açıdan bakıldığında üretiminde ağır su kullanılan eserler ihraç edildiğinde ülkenin su kaynakları da ihraç edilmiş olmaktadır. Pamuklu bir gömlek aldığımızda, bu gömleğin üretimi için kullanılan su ölçüsüne bakmak gerekiyor. Bu emel doğrultusunda öncelikle tarlada pamuk yetiştiriciliğinde kullanılan su ile başlamak yanlışsız olacaktır. Çukurova bölgesinde ve Aydın’da yapılacak pamuk tarımında ton pamuk başına kullanılacak su ölçüleri farklıdır.”​

Bir kişinin 70 yıllık hayatı boyunca…

■ İçtiği su ölçüsü ortalama 50 bin litre.

■ Duş almada tükettiği su ölçüsü ortalama 645 bin litre

■ Çamaşır yıkmada tükettiği su ölçüsü 4.76 milyon litre

■ Besin üretiminde tükettiği su ölçüsü ortalama 76.65 milyon litre

Turizm kaynakları zorluyor

Türkiye, turizmde global bir oyuncu. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yayımlanan datalara nazaran 2024 yılında Türkiye’ye 62 milyon 232 bin turist geldi ve 61.1 milyar dolar gelir bıraktı. Lakin turizmde kaliteyi devam ettirmek için su hayati değere sahip. Turistik bölgelerde yüzde 80 doluluk oranına sahip 4 yıldızlı bir otel günde 160 bin litre su tüketiyor. 1000 yataklı 5 yıldızlı otelde ise bu sayı tıpkı doluluk oranıyla 560 bin litreye kadar çıkabiliyor. Bu suyun yüzde 55’i peyzaj alanlarında, yüzde 25’i duş ve banyo, yüzde 15’i lavabo ve yüde 5’i de temizlikte kullanlıyor. Dört yıldızlı bir otelde kalan günlük kişi başı 400 litre, 5 yıldızlı otelde kalan bir kişi ise günlük ortalama 800 litreye varan su tüketiyor. Lüks tatil köylerinde ise kişi başı tüketim günlük 1000 litreyi aşabiliyor.  Bir 5 yıldızlı otelin günlük toplam su tüketimi, 500-1000 haneli bir mahallenin günlük su tüketimine eşit olduğunu söz eden Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Coğrafya Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Faruk Alaeddinoğlu, “Bu kesime çok fazla yatırım yatırıldı ve dünyada en çok turist alan ülkelerindeniz. Lakin turizmde su olmadan kaliteden kelam edilemez” dedi.

İstanbul Teknik Üniversitesi Etraf Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. H. Güçlü İnsel ise sanayi tarifesinden su faturası ödeyen otellerin su kullanımının çok önemli bir yük getirdiğine işaret ederek, “Türkiye’de birkaç otel gri sularını yani banyo ve temizlikte kullandığı suları yine kullanmaya başladı” açıklamasında bulundu. Bilhassa yaz aylarında turizm kesiminin su tüketimiyle mahallî kaynaklar üzerinde basıkı artırdığına işaret eden Boğaziçi Üniversitesi su idaresi uzmanı Dr. Akgün İlhan “Su ayak izini azaltmak için suyun tekrar kullanımı (örneğin gri su sistemleri), düşük debili armatürlerin kullanımı, bahçe ve golf alanları üzere yeşil alanların sulama sistemlerinin akıllı hale getirilmesi ve işletmelerin su tüketimiyle ilgili şeffaf raporlama yapmaları ön plana çıkıyor” dedi.

otellerde su tüketimi:

■ 4 yıldızlı otelde:  Günde 160 bin litre

■ 5 yıldızlı otelde:  Günde 560 bin litre

■ 4 yıldızlı otelde (Bir kişi): 400 litre.

■ 5 yıldızlı otelde (Bir kişi): 800 litre.

■ Lüks tatil köyü (bir kişi): 1000 litre

Afrika’da uçan tuvaletler!

Su idaresi ile ilgili temel yapıyı anlayabilmek için Sürdürülebilir Kalkınma’ya göz atmak gerekir. Prof. Dr. Fatoş Germirli Babuna’ya nazaran burada sorgulanması gereken nokta; ‘Sürdürülebilir Kalkınma’yı hangi ömür şartı altında hayatlarını yürüten beşerler için uygulamak gerekmektedir? Germirli, Afrika Nairobi’de gecekonduların bulunduğu Kibera’daki değişik bir çevre

uygulamasını şöyle anlatıyor:

“Kibera’da “Uçan Tuvaletler” yaygın bir uygulamadır. Konutunda tuvaleti olmayan insanların yaşadıkları bu gecekondu bölgesinde yerler ağzı kapatılmış plastik torbalarla doludur. Bir kova içine koyulan plastik torba ile kendi tuvaletlerini oluşturan beşerler, torbaların ağzını kapatıp kendi yaşadıkları yerden mümkün olduğunca uzak bir yere fırlatırlar. Yani uçan tuvaletler fırlatıldıktan sonra bir müddet havada süzülen bu torbaları anlatmaktadır. Bu bölgede yaşayanlar yürürken, dışkı dolu bu torbalara basmamaya dikkat ederler. Gelecek jenerasyonların muhtaçlıklarının gözetildiği bir kalkınma stratejisinden kelam edilirken, günümüzde farklı şartlar altında yaşayan insanların durumunun uygunlaştırılması de göz gerisi edilmemelidir.”​

Megawatt başına 26 milyon lt su

Bir data merkezinin megawatt başına yıllık 26 milyon litre su kullanabileceğine dikkat çeken Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Coğrafya Kısmı öğretim vazifelisi Doç. Dr. Doğukan Doğu Yavaşlı da data merkezlerinin su tüketimini azaltmak için şu tekliflerde bulundu:

■ Soğuk iklim bölgesindeki data merkezleri, doğal soğutma avantajından yararlanabilir.

■ Özgür soğutma (free cooling) teknolojileri, dış ortam havasının kullanılmasını sağlar.

■ Sıvı daldırma soğutma sistemleri, sunucuların özel dielektrik sıvılara daldırılmasını sağlar. Bu formül, klasik su soğutmasına nazaran çok daha az su tüketir.

YAPAY ZEKÂNIN GÜÇ VE SU TÜKETİMİ

■ Bilgi merkezleri kWh başına 9 litreye kadar su harcıyor.

■ Nvidia’nın yapay zekâ çipi 300 watt güç harcıyor

■ Chat GPT-3’ü eğitmek için 1.300 MWh elektrik, 700 bin litre su kullanıldı.

■ Chat GPT-4’ü geliştirmek için 13.000 MWh elektrik, 5 milyon litre su kullanıldı.

■ Her gün ChatGPT’de 195 milyon çıkarım yapılıyor. Bu çıkarımlar esnasında sistemleri soğutmak için 39 bin litre su harcanıyor. Büyük lisan modelleri de tıpkı su tüketimine sahip.

■ Dünya genelinde 67.200 firma yapay zekâ geliştiriyor.

Yapay zekâ suya tehdit

Temiz su kaynaklarına bir öteki tehdit yapay zekâ. Yapay zekâ kullanımı her yıl katlanarak büyürken hem soğutma hem de kullandığı büyük ölçüdeki elektrik için suya gereksinimi var. Soğutma sistemlerinde genelde pak, tatlı su kullanılıyor. Yollar değişse de, kullanılan suyun yüzde 80’i buharlaşabiliyor. Yapay zekâyı besleyen bilgi merkezlerinde kullanılan kWh güç başına 9 litreye kadar su kullanılıyor. Yapay zekâya sorulan her 25 soruda data sisteminin soğutulması için yarım litreye yakın su tüketiliyor. OECD’ye nazaran, 2027 prestijiyle yapay zekâ sistemlerinin yıllık su tüketimi 4.2 ila 6.6 milyar metreküp ortasında olacak. Bu, İngiltere’nin yıllık toplam su tüketiminin yarısına muadil. Yapay zekâ alanında faaliyet gösteren yaklaşık 70.000 şirket olduğuna işaret eden Prof. Dr. Yüksel Ardalı, “Çok büyük lisan modelleri ve data merkezleri var. Çok büyük model yerine odaklı optimize edilmiş küçük modeller olabilir. Her kurumun baştan model üretmesi yerine ortak modeller, yahut açık kaynak modeller kullanabilir. Data merkezlerine ısınan su konutlarda yahut tesislerde kullanılabilir” dedi.​

‘Su pozitif’ aldatmaca

Google data merkezlerinin 2024’te 37 milyar litre su kullandığını ve bunun 29 milyar litresinin tüketildiğini belirtti. Microsoft’un 2023’te su tüketimi 13 milyar litreye ulaştı. Meta, tıpkı yılda 3.9 milyar litre, Apple 6 milyar litreye yakın su kullandı. Google, Microsoft, AWS ve Meta 2030 prestijiyle ‘su pozitif’ olma amacı koydu. Bu kullandıklarından çok suyu geri koymaları manasına geliyor. Lakin Ondokuz Mayıs Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Etraf Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yüksel Ardalı, bunun büsbütün bir aldatmaca olduğuna dikkat çekerek, “Su müspet silikon vadisinden çıkan uydurmaca bir terim. Yapay zekânın daha az güç tüketebilmesi için daha soğuk iklime sahip ülkelere bilgi merkezleri kurulması lazım” dedi.