Çöle çeviren de yeşerten de kömür! Siyah toplar devrede: Buharlı trenin yarasını sarıyor
Derleyen: Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 20’nci yüzyılın en tesirli ulaşım araçları ortasında buharlı trenlerin değerli yeri vardı. 1896 ile 1901 yılları ortasında İngiliz sömürgecilerin Doğu Afrika’da inşa ettiği ve Batı medeniyetinin yayılma alanının simgesi olan demiryolu, macera ve sömürge peşinde koşan beyaz yerleşimcileri Afrika kıtasına taşımıştı. Kenya keşfediliyor ve demiryolu da ülkenin tüm sömürgelerden kurtulup bağımsızlığa kavuşacağı günlere tanıklık ediyordu. Ancak hem ülke hem de coğrafya için tren, kimi şeylerin doğuşu birtakım şeylerinse batışının başlangıcı olmak üzereydi. O periyotta buharlı trenler kömürle çalışırdı. Tren olsa da, kömür yoksa her şey bir ‘hiç’ten ibaretti. Bunun için Afrika’nın dev ormanları evvel demiryolu inşası sonra da kömür arayışı için yok ediliyordu. O günlerde yok edilen ormanlar için tahlil arayışı, yakın gelecekte Kenya’nın yüzleşeceği bir problemdi. 95 yıllık hayatını çölleşen yerleri yeşertmeye adayan Masanobu Fukuoka’nın ‘siyah topları’ Kenya için kurtuluş olabilirdi. Üstelik de kömür yüzünden kaybedilenler yeniden kömürle kazanılacaktı!
DEĞERSİZ GÖRDÜKLERİ ORMANLARA MUHTAÇLAR
1900’lerin başı, Kenya için bir yok oluşun da başlangıcıydı. Afrika’nın büyük bir kısmını kaplayan Sahra Çölü’nün güneyinde yeşil ve orman örtüsüyle kaplı ülkelerden biri olan Kenya, ‘gelişmek’ uğruna tüm yapraklardan vazgeçmeyi göze almıştı. Her şey inşa edilen demiryolu ve açılan ticaret sınırıyla başladı. Ancak bu demiryolunun istikrarlı formda işlemesi için vagonları hareket ettirecek bir güce muhtaçlık vardı. O devirde de buharlı trenlerin yakıtı kömürdü. Evvel demiryolu sonra da kömür için Kenya’nın ormanları feda ediliyordu. Zira tren ve kömür ağaç ve yapraktan ‘değerliydi.’ Üstelik Afrika’da en çok kömür çıkarılan 3’üncü ülke Kenya’ydı. Kömür pek çok alanda kullanılıyordu ve bunların en kıymetlileri elektrik üretimi, yüksek ısılı endüstriyel süreçler, çelik üretimi, ısınmaydı. Hepsinin yanında bir dikkat cazibeli olansa, kömürü tüketen ve kömürle tüketilen öbür pak, doğal kaynakların tekrar kazanılması için kömürün kullanıldığı plastik ve gübre ve tohum üretimiydi.
Kenya’nın gelirinin kıymetli bir kısmı, Masai Mara düzlüklerinde safari yapmak için gelen turistlerle ülkenin hazinesine dahil oluyor. ‘Ünlü Büyük Beş’ diye bilinen fil, aslan, leopar, gergedan ve bufalo Masai Mara’nın temel sakinleri ortasındadır. Lakin biraz daha vaktiniz ve bahtınız varsa çitaları, servalları, sırtlanları, yarasa kulaklı tilkileri, kara sırtlı ve yan çizgili çakalları burada görebilirsiniz. Lakin burası her geçen gün yeni krizlere teslim oluyor. 2024’te çok daha net biçimde gözler önüne serilen su krizi, hem hayvan hem de beşerler için Masai Mara’da ömrü yeterlice zorlaştırmıştı. Düşük yağış ölçüsü, süratli kentleşme ve su kaynaklarının etkisiz idaresi sorunu daha da kötüleştirdi. Lakin tüm bunların temelinde ormanların yok edilmesiyle oluşan dengesizlik vardı. Her geçen gün artan meseleye tahlil arayan Kenyalıların bu sıkıntısını ortadan kaldıracak şeyse, her şeyin başlamasında da büyük tesiri olan kömürdü. Keşfedilen tahlil, kömür tozlarıyla kaplı tohum toplarıydı.
GERÇEKTEN DE ÇİVİ ÇİVİYİ SÖKER Mİ?
Siyah ve küçük topların ana gereci çamur olsa da Kenya için en pahalı madenlerden olan kömür de, ağaçlandırma çalışmaları için son derece kıymetli bir vazife üstleniyordu. İçi çeşitli tohumlarla dolu bu ‘bombalar’ düştükleri yeri yeşertecek kadar güçlüydü. Üstelik maliyeti de yok denecek kadar azdı. 2008’de, 95 yaşında Japonya’da hayata gözlerini yuman ziraat mühendisi Masanobu Fukuoka, dünyayı tesiri altına alabilecek kadar güçlü çölleşmeye karşı tohum topları keşfetmişti. Fukuoka’nın fikri, Kenya’da da uygulanacaktı. Masai mara’nın ve çölleşen bölgelerin doğal bitki örtüsüne uygun tohumlar çamur toplarının içine koyuldu. Kömür tozuyla kaplanarak bozulmaları engellenen bu küçük siyah toplar, içlerinde akasya tohumları taşıyordu. Kenya’nın tükenmekte olan ormanlarını tekrar yeşertmek için büyük umut, bu minik toplardaydı. Peki tohum topları, geçmişin kusurlarını telafi etmeye kâfi miydi?
Kenya’nın yanında düzineden fazla ülkede, çamur topları kullanılarak çöl yeşillendirme teşebbüsleri yapıldı. Görünüşe nazaran bu minik siyah toplar işe yarıyor ve çöller yeşeriyordu. Kenya’dan çok evvel, Güneydoğu Asya ülkelerinde bu toplar çorak yerleri muz plantasyonlarına ve ormanlara dönüştürmek için kullanılıyordu. Fukuoka ise bu ve tarım için attığı bedelli adımlarıyla kıymetli bir mükafatın sahibi olmuştu. Bilge mühendis Kenya’ya yeni yapraklar, insanlığa miras ve kendisine Filipinler Magsaysay Ödülü’nü kazandırdı. Fukuoka hayatının son yıllarında, 90 yaşın üzerinde olmasına ve yürüme zorluğu çekmesine karşın Çin’den gelen bir talebe de olumlu cevap vermişti. Fukuoka, hayatının son devrinde Çin’de siyah tohum toplarının üretimi için teknik eğitim verdi.
DIŞI KÖMÜR, İÇİ TOHUM DOLU ÇAMUR BOMBALARI
Nyakweri ormanı son 20 yılda orman örtüsünün yarısından fazlasını kaybetmişti. Durum her geçen gün daha da ciddileşiyor ve yabanî hayvanların hayat alanlarını da tehlikeye atıyordu. Ancak Kenya, şiddetli iklim şartlarına sahip bir ülkeydi. Tohum toplarının vazifesi muvaffakiyetle yerine getirebilmesi için evvel doğal şartlara ve yırtıcı hayvanlara dayanması gerekiyordu. Bunun için çamur toplarının dışı onu koruyan kömür tozuyla kaplıydı. Bu sayede fareler, kuşlar yahut böcekler tarafından yenmeden toprağa karışabilirdi. Kömürden kabuk yarı geçirgen bir özelliğe sahiptir ve yağmur yağana kadar toprağın üzerinde sapasağlam bekler. Yağmur, kömür tozunu topların üzerinden sıyırdıktan sonra tohum, doğal durumuna geri döner ve büyümeye başlar.
Sürdürülebilirlik Yöneticisi Teddy Kinyanjui tohum toplarına ait, “Tek bir tohum topu, bir milyon ağaç daha yetiştirme potansiyeline sahiptir. Zira çok sömürülen ve çok bozulmuş bir alanda ana ağaç haline gelirse, bu alanlardan kimilerini tekrar tohumlamaya başlayacaktır” diyor. Tohum toplarının yayılması için okullarda mancınık yarışı düzenliyor ve amaç olarak birkaç ağaçtan birinin kısmına boş bir tohum topu paketi asılıyor. Heyecanlı çocuklar sıraları geldiğinde siyah topları yeni ağaçlar olmak üzere fırlatıyor. Bu yalnızca öğrencilerle de hudutlu kalmıyor. Okul müdürü bile deneme yapıyor. Okul bahçesini tekrar ağaçlandırmayı ‘çocuk oyuncağı’ haline getiren formül, tüm ülkeyi tekrar ağaçlandırmak kadar devasa bir iş. Hakikaten de siyah tohum topları dünyanın pek çok ülkesinde tarımı daha da güçlendiren ve kolaylaştıran, ağaçlandırmayla geleceğe ‘demirden yollar’ açabilen bir keşif olabilir.
