Çernobil’den nasıl patates, mısır fışkırdı? Güç savaşları başladı: ‘Uzak olan tehlikede’
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 26 Nisan 1986, 20’nci yüzyılın bitmek bilmeyen savaşlarına uyanılan kim bilir kaçıncı gündü. Bugün Çernobil kenti için yaşanan II. Dünya Savaşı’ndaki üzere değil, yaşanacak günler için bir savaş kelam konusuydu. Yani bir kaza sonucu 4’üncü reaktöründe meydana gelen patlamayla kilometrelerce uzaktaki nükleer santralden daha fazla etkilenmemek için bölgenin terk edilmesi gerekiyordu. Her ne kadar kaçmış da olsalar, beşerler patlamadan süratli olamazdı. Ne yazık ki bir an, on yıllara mal olmak zorundaydı. Bölgedeki insan, hayvan, bitki ve su kaynakları artık birbirine hayat veren bir ‘zincir’ değil, vefat saçan zehir haline gelmişti. Ancak 39 yıl sonra, bu bu türlü devam etmemeli, Çernobil tekrar yeşermeliydi. Bunun için en değerli soru işareti, toprağın, ‘kazadan’ arınmış olup olmadığıydı. Peki yanıt? Çernobil, tekrar meyve zerzevat bahçesi olup zincire hayat verebilir miydi? Geleceğin savaşlarının görünmeyen yüzü güç, nükleerle nereye gidiyordu ve tarım, bunun neresindeydi? İstanbul Teknik Üniversitesi Güç Enstitüsü, Nükleer Araştırmalar Ana Bilim Kolu Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ünal Çolak, Çernobil topraklarının yine hayatla dolu zincirin bir modülü olup olamayacağını ve tüm merak edilenleri Milliyet.com.tr’ye anlattı.
ÇERNOBİL’DEN YILLAR SONRA, TOPRAK TARIMA UYGUN!
İlkler ve teklerle dolu dünya tarihinde kazalar ve zafer elbette artacak. Birtakım şeyler birinci olarak kalsa da bir müddet sonra tek olma özelliklerini yitirecek. Ancak kimileri da ‘tek’ kalsa daima daha uygun olacak. İşte onlardan biri olan Prof. Dr. Ünal Çolak’ın da ‘Dünyada gibisi yok’ dediği Çernobil Faciası, saniyeleri içinde bir faciaya dönüşmüştü. 1986’dan bugüne 39 yıl sonra, terk edilmiş bölgede, radyasyon içmiş toprak ve suda, hayat güya durmuş üzereydi. Yeryüzü hâlâ yeşil, gök hâlâ maviydi. Fakat beşerler ve hayat orada akmadığından, tüm renkler solmuş üzereydi. Hayat Çernobil’de yine renklenebilir, toprak tekrar hoş meyveleri beşere sunabilirdi. Öyle de oldu. Vakit pek çok şeyin ilacı olduğu üzere Çernobil için de bir ilaçtı. Toprak vakitle patlamanın izlerini silmeyi başarmış, hayalet kent yine yeşermeye hazırlanmıştı. Çernobil’deki nükleer felaketinin akabinde terk edilen tarım yerlerinin, yine tarıma elverişli hale geldiği tespit edilmişti. Üretim varsa hayat vardı!
Santral etrafındaki 4 bin 200 kilometrekarelik Çernobil Yasak Bölgesi, bugünlerde hâlâ insan ömrüne kapalı. Avrupa’nın en büyük tabiat muhafaza alanlarından biri olan bölge faciadan sonra hiçbir vakit tam olarak boşaltılmamış 2 bin kilometrekarelik Mecburî Yine Yerleşim Bölgesi’ni de kapsıyor. 1986’dan bu yana, binlerce insan orada yaşamaya devam ediyor. Hanna Zavorotnya da onlardan biriydi ve yıllardır tarımla hayatını sürdürüyordu. Geçen onca yılda, ‘radyoaktif bozunma’ ve yüzey toprağının aşınmasıyla bölgedeki radyasyon düzeyi azalmıştı. 1991’de belirlenen kriterlerden sonra terk edilmiş yerler için yeni bir sınıflandırma yapılmamış olsa da son yıllarda bölgedeki kimi çiftçiler kendi inisiyatifleriyle sonlu da olsa ziraî üretime başladı. ‘Journal of Environmental Radioactivity’ isimli bilimsel mecmuada yayınlanan yeni bir çalışmaya nazaran müjdeli haberi vermenin vakti çoktan gelmişti. Arazinin büyük bir kısmında itimatla eser yetiştirilebileceğini doğrulanıyordu. Araştırmacılar, Jitomir bölgesindeki yaklaşık 100 hektarlık alanda kirlilik düzeyini incelemiş ve patates, tahıl, mısır, ayçiçeği üzere yaygın eserlerin radyoaktif unsur birikimini kestirim etmişti. Toprak örnekleri ve dış gama radyasyonu düzeylerini ölçerek, tarım emekçilerinin maruz kalacağı radyasyon dozunun Ukrayna’nın ulusal güvenlik sonunun epeyce altında olduğunu kanıtladılar. Yani artık Çernobil tekrar yeşermeye hazırdı!
Hanna Zavorotnya, Çernobil Dışlama Bölgesi’nin içindeki Kupovate Köyü’ndeki çiftliğinde. O, bölgeden ayrılmayı reddedenlerden biri. Çernobil Faciası’nın akabinde ailesiyle çiftliğine geri döndü. Radyasyon sorulduğunda, Zavorotnya şöyle karşılık veriyor: “Radyasyon beni korkutmuyor. Açlık korkutuyor.”
UZAK OLMAK, YAKIN OLMAKTAN DAHA MI TEHLİKELİ?
Çernobil’in 4’ncü reaktöründe yaşanan kaza, hayalet bir kenti beraberinde getirdi. Hayvanlarda mutasyonlar, insanlarda kanser hadiseleri görülüyordu. 2 kişi enkaz altında kalarak (1 kişi kayıp), 28 kişi akut radyasyon hastalığı nedeniyle hayatını kaybetmişti. 15 ölümcül tiroid kanseri hadisesi kaydedilmiş, sonraki on yıllarda kanser kaynaklı vefat oranlarının artacağına dair farklı varsayımlar yapılmıştı. Bunlar facianın görünen yüzüydü. Yıllarca kuş uçmayan bölge, yarasını kendi kendine sarıyordu. Yayılan radyasyon azalıyor ve tahminen de her şey eskisi üzere oluyordu. Ancak Prof. Dr. Ünal Çolak, değerli bir noktaya parmak basarak, Çernobil Faciası’nın Çernobil’le sonlu kalmadığını anlattı. Çünkü uzaklar, reaktörün yakınından daha da tehlikeli olabilirdi! Prof. Dr. Ünal Çolak, ‘asıl radyasyon kaynağını’ işaret ederek, bu durumu şöyle aktarıyor:
“Çernobil değişik bir örnek. Öbür gibisi de yok diyebilirim. Bir biçimde tahminen Fukuşima’yı da o kategori içine katmak da mümkün fakat artık orada ‘kaza’ sonrası değerli ölçüde radyoaktif izotopların etrafa yayıldığını biliyoruz. Bu izotoplar çok uzun ömürlü olabilir. Münasebetiyle bunlar coğrafyaya da yayıldı. Çok yakına tamamının indiği söylenemez. Hatta şöyle bir şey var, reaktörün çabucak yakında bir ölçü daha az olabilir ancak uzaklaştıkça, reaktörden çıkan duman rüzgârla taşınıp bir yerlere yağmur yahut farklı biçimde birikiyor. Bölgeden 50-100 kilometre uzaklaştıktan sonra radyoaktivite giderek azalır. Bu durumda bölgenin tarım için uygun bir toprağa sahip olup olmadığını tahlil ediliyor. Çoklukla reaktörler olağan çalışma sırasında çabucak hemen sıfıra yakın radyoaktivite salarlar dışarıya. Dışarıda bizim kozmik ışınlardan aldığımız radyasyon temel radyasyon kaynağımız. Yani tepkinin dışında ölçülen radyoaktivite de çabucak hemen kozmik radyasyonla gelen radyasyona eş bedel. Yani onun üzerine değerli bir ölçülebilir bir radyoaktivite yayıldığını söyleyemeyiz. Bu gerçek bir durum. Lakin kaza olduğu vakit bütün radyoaktif envanter dışarıya yayıldığı için bu nereye yayıldı? Hangi noktalarda ağırlaştı? Bunların araştırılması lazım.”
120 MİLYONU 80 KİLOMETREDEN YAKIN! 20 YILDA BİR OLABİLİR
ABD’de yaşayan bireylerin, bir nükleer santralin yakınında yaşama mümkünlüğü hayli yüksektir. 120 milyondan fazla Amerikalı, bir reaktöre sadece 80 kilometre uzaklıktadır. Türkiye, Akkuyu Nükleer Santrali için faaliyetlere başlanmamışken, uzun yıllar sırf 30 kilometre uzağında, Ermenistan’da bulunan, son derece eski teknolojiyle inşa edilmiş Metzamor Nükleer Santrali’ne çok yakındı. Bugünlerde ise tıpkı Avrupa’da olduğu üzere etrafı bahçeler, tarlalar ve yerleşimlerle dolu bir nükleer santrali var. Her ne kadar bugünküne nazaran eski de olsa Metzamor da inançlı bir tesis. Üstelik Prof. Dr. Ünal Çolak’a nazaran santral, Ermenistan’ın elektrik muhtaçlığının neredeyse tamamını karşılıyor. Peki Akkuyu’nun Türkiye’ye katkısı ne olacak? Prof. Dr. Çolak bu soruyu “En büyük özelliği, bir yıl boyunca yüzde 90’ı aşan vakit çerçevesinde yahut kapasite kullanımı çerçevesinde üretim yapması. Mesela güneşe baktığımızda bu yüzde 15-16 mertebesindedir. Rüzgâra baktığımızda yüzde 30-35’tir. Kurulu güçten çok daha fazla tesiri güç üretimde karşımıza çıkacak. Türkiye’nin toplam elektrik tüketiminin yüzde 10’unu karşılayacak bir potansiyeli var” diye yanıtladı. Peki eski de olsa inançlı olan santrallerin Çernobil’den ne farkı vardı?
Prof. Dr. Ünal Çolak, “Bir kaza sonucu patlamış olsa da topraktaki gerekli ölçümler yapıldıktan sonra o toprak da yeniden tarım için kullanılabilir. Radyasyon daima kalıcı bir şey değil. Daima bozularak tesirini azaltan bir şey. Fakat bu tesir 100 yıl da sürebilir, 1000 yıl da sürebilir. Birtakım durumlarda 100 binlerce yıl sürebilir. Ölçü, mühlet uzadıkça azalıyor” diyerek Çernobil’in akabinde tarım için olumlu bir tablo oluşabileceğini söz etti. Fakat Çernobil Faciası neden yaşanmış olabilirdi? Son derece inançlı bir güç kaynağı olan nükleer santraller, geleceğin ‘enerji savaşlarında’ ülkelerin kelam sahibi olmasını sağlayacak güçlerden biri. Tabii şayet gerçek tasarlanır ve Çernobil’deki yanlışlar tekrarlanmazsa… Ki, tekrarlanmadı da! Prof. Dr. Çolak, bunu şu örnekle anlattı:
“Çernobil reaktörünü bir apartman içine kurulmuş bir santral üzere düşünün. Dışarıya karşı hiçbir muhafazası olmayan standart bir bina içinde üretim yapılıyor. Burada meydana gelen kaza sonucu içerideki radyoaktif unsurlar mahzurla müsabakadan direkt tabiata saçılıyor. Hâlbuki artık Batı dünyası hatta Rusya’nın uzun yıllardır yaptığı yeni teknolojilerde çok katmanlı mahzurlar var. Bu radyasyonun dışarıya çıkmasını engellemek için. Amerika’da da bir kaza olmuştu. 1979’da Three Mile kazasında rastgele bir dışarıya sızıntı olmadı. Hatta beşerler mahkemeye vermişler ‘Biz radyasyona maruz kaldık’ diye. Amerika’da insan hakları çok önceliklidir. Mahkeme hepsini reddetti. Zira rastgele bir külfet olmamıştı. Yani o beşerler boşluktan faydalanmak için, o başvuruyu yaptılar lakin bir sonuç alamadılar.”
SAVAŞLARIN ‘ENERJİ YÜZÜ’: NÜKLEER!
Yıllarca kapalı kalmış bir alan, kimsenin yaşamak için elverişli bulmadığı, toprağının kullanılmadığı Çernobil, maruz kaldığı radyasyondan kurtulmak için vakte karşı bir savaş vermiş olabilirdi. Nükleer, yalnızca teknoloji ya da savaş demek değildi. Nükleer tarım ve su kullanımını da etkiliyordu. Zira maliyetleri her geçen gün artan bu bölümlere güç verecek olan nükleerdi. Prof. Dr. Ünal Çolak da nükleerin sadece güç değil, birebir vakitte su ve besin konusundaki değerini de vurguladı. Çernobil Kazası’nın ‘tek’ örnek olarak kalması gerekse de, nükleer gücüyle tarım ve besin sanayisi gelişebilirdi. Prof. Dr. Ünal Çolak, savaşların güç yüzünü ve nükleerin gücünü anlatarak kelamlarını şöyle noktaladı:
“Nükleerin yeşil güç olması, karbon emisyonlarının olmaması nedeniyle ve yenilenebilen gücün sürekliliği sağlanamadığı için nükleer öne çıkıyor. İstediğimiz vakit istediğimiz kadar üretim yapabiliriz. Bu avantajı var. İklim değişimiyle savaşabileceğimiz en kıymetli araç, nükleer olarak görünüyor. Önümüzdeki devirlerde hem Türkiye’de hem dünyanın değişik yerlerinde nükleerle ilgili çok daha fazla yatırımlar yapılacak diye öngörüler var. Güç savaşları var. Yani bütün güç, su ve besin, en kıymetli üç mevzuyu da toplayabilecek güç de nükleer. Zira nükleer yalnızca elektrik üretimi için değil, deniz suyundan Su arıtma için, şu an doğal gazla yapılan ısı üretimine alternatif olabilecek ısıyı üretebilecek potansiyel sahip olduğu için yani değişik değişik avantajlar nedeniyle önümüzdeki devirlerde çok daha fazla önümüze çıkacak üzere görünüyor.”
