Ayasofya’nın altında yatan bâtın miras! ‘Bizi bekleyen sürprizleri şimdi bilmiyoruz’
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 1500 yıl evvel tarihin en kıymetli ibadethanelerinden biri, tekrar inşa ediliyordu. O güne dek savaşlar ve isyanlar nedeniyle tahrip edilen, sarsıntı, bakımsızlık ve mimari yanlışlar yüzünden 2 kere çöken dev kubbe, dünyanın en değerli ibadethanesine yakışmayan bir imaj çiziyordu. 3’üncü ve son defa inşa edilecek olan kilise, bahtı ne olursa olsun ayakta kalmak zorundaydı. Öyle de oldu, Roma, Bizans ve Osmanlı imparatorluğuna başşehirlik etmiş kadim kent İstanbul, Ayasofya’sını korumuştu. İstanbul’un fethiyle artık bir cami olan yapının vakitle kayan ve yamulan kubbesi, Mimar Sinan’ın dış duvarlara dik inşa ettiği ‘payandalarla’ desteklendi ve 3’üncü yıkım başmimar tarafından engellendi. Ayasofya, 1500 yıldan uzun geçmişi boyunca içinde ve etrafında binlerce gizem sakladı. Binlerce farklı insanın izleri, kültürel değişimler ve etrafındaki mezarlar ile yapılar her araştırıldığında, tarih bilimine bir sayfa daha açıldı. Ayasofya’nın gizemleri, bilime muhtaçtı. Özellikle de 1600 yıllık Roma mirası, Ayasofya’nın altındaki tünellerde yatarken! Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hasan Fırat Diker, pek yakında ziyarete açılacak o tünelleri ve mezar odalarını Milliyet.com.tr’ye anlattı.
‘AYASOFYA’NIN GİZEMDEN ÇOK BİLİME GEREKSİNİMİ VAR’
Ayasofya, her yerde yazılmış, jenerasyondan nesile aktarılmış pek çok değişik bilgilerle hayranlık uyandırıcı bir yapı. Yapının vakit zaman değişen vasfı onun kıymetini hiç değiştirmedi. Hatta daha çok din, lisan ve ırktan insanın gönlünde bu biçimde taht kurdu. Viking notları, Venedik Cumhuriyeti 41. Doçesi Enrico Dandolo’nun mezarı ya da ‘Hızır’ın parmağı olduğuna inanılan duvardaki iz, hepsi de değişik medeniyetler için önemli. Ancak her adımda diğer bir tarih, öteki bir gizem olsa da Ayasofya’nın hayranlık uyandırıcı bu tarafından çok daha fazla muhtaçlık duyduğu bir şey var, bilim! Prof. Dr. Hasan Fırat Diker, yapının altındaki tünellere 5 yıl evvel inmiş ve ayrıntılı bir araştırma için tarihin kapılarını birinci defa aralamıştı. O günlerde vaktin getirdiği kirlilik tünelleri sarmış olduğundan, hareket son derece kısıtlıydı. Fakat bugünlerde temizlenerek ziyarete açılacak olmasıyla bir sefer daha gündeme gelen tünellerin tarihi ehemmiyetini, Prof. Dr. Hasan Fırat Diker anlattı. Prof. Dr. Diker’e göre Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi’nin yer altı yapıları, yalnızca belgesel ve kurmaca hikayelere bahis edilemeyecek kadar ciddiyet arz ediyor.
“Bence buradaki asıl gizem, Ayasofya’nın yer altı yapılarına neden bu kadar ilgisiz kalındığıdır. Kentin merkezindeki, İstanbul’u İstanbul yapan bu en kıymetli anıt yapıtlardan birinin altyapısının şimdiye kadar gerektirdiği itinası görmemiş olması büyük bir kayıptır. Bu lakin, ilgisizlik ve meraksızlıkla açıklanabilir. 5 yıl evvel Bakanlığın müsaadesiyle, Ayasofya yer altı yapılarının üç boyutlu mimari belgelemesi için yaptığımız çalışmayı, devrin müze müdürünün takviyesi ve grup arkadaşlarımızın özverili uğraşlarıyla gerçekleştirebilmiştik. Yer altı yapıları, yalnızca belgesel ve kurmaca hikayelere bahis edilemeyecek kadar Ayasofya için ciddiyet arz ediyor. Şimdi başlangıç evresindeki paklık ve tamir çalışmaları ilerledikçe kamuoyu bilgilendirilir. Ayasofya’nın hurafelerden, gizemlerden çok bilimsel bir ilgiye ve daima bakıma muhtaçlığı var.” – Prof. Dr. Hasan Fırat Diker
‘TAVANLARINDA ÇÖKMELER GÖRÜLÜYOR’
Ayasofya tarih uzunluğu farklı biçimlerde hasar almıştı. 7 Mayıs 558’deki zelzele de ona büyük bir hasar vermiş ve kubbenin çökmesine neden olmuştu. Ayasofya’yı sonradan yaptığı payandalarla güçlendiren Mimar Sinan, kendi projelerinde yapıların altına drenaj kanalları ya da tünel üzere kısımlar açıyordu. Ayasofya’da da benzeri kısımlar vardı. Fakat bu tünellerin tamamı altyapı çalışmaları için yapılmamış olabilir. 3 imparatorluğun başşehri İstanbul ve en değerli noktalarından biri olan Ayasofya’nın kurulu olduğu topraklar 1600 yıllık bir mirası taşıyor. Prof. Dr. Hasan Fırat Diker’e nazaran temizlenip ziyarete açılacak tünellerin büyük bir kısmı çok dar ve alçak olduğundan ergonomik açıdan ziyarete uygun değil. Üstelik birçoklarının içinden lakin sürünerek ilerlenebiliyor.
“İlk yapıldıkları vakit da yalnızca ilgilisinin içine girip su künklerini döşemesi gözetildiğinden çok küçük bir kesite sahipler ve öbür bir emel için kullanılmaları pek muhtemel görünmüyor. Lakin atrium altındaki mahzenler yarılarına kadar dolmuş olsalar da çok büyük yerler. İçlerinde moloz olmasına karşın çok etkileyici bu yapıların temizlendikten sonra daha da görkemli bir tesir yaratacaklarına eminim. Keza, mevcut Ayasofya’dan daha eski olan hipoje yapısı da üstyapısıyla birlikte temizlendiğinde çok özel bir tarihi eser ortaya çıkacak ve yalnızca Ayasofya’nın değil İstanbul’un çok katmanlı hoşluğu bir defa daha gözler önüne serilecektir” diyen Prof. Dr. Diker, yer altındaki yapıların yer yer hasar aldığına da dikkat çekti. Prof. Dr. Diker tünellerin yapım maksadı ve orada yatan ‘tarihe’ ait ise şöyle konuştu:
“Tavanlarındaki döşeme kaplamalarında yer yer çökmelerin görüldüğü bu tünellerin tamiratı ve paklığı, hem yapının güvenliği hem de iklimlendirmesi için son derece kıymetli. Ayasofya’nın yer altı yerleri yüzyıllardır ihmal edilmiş. İçleri yer yer moloz ve arkeolojik ögelerle doldurulmuş bu yerlerin paklığı ve tamiri mimarlık tarihi ve arkeoloji ismine da çok değerli bir çalışma olacak. Bu dolguların içinden Ayasofya’nın münasebetiyle İstanbul’un tarihine ışık tutacak çok kıymetli arkeolojik bulgular çıkabilir. Ayasofya’nın bu özgün altyapısının temizliğinin, yapının daha rahat nefes alabilmesi için değerli bir katkı sunacağını düşünüyorum. Bu çalışma, Vakıflar Genel Müdürlüğü kontrolünde ve Ayasofya Müzesi Müdürlüğü arkeologlarının nezaretinde yürütülecek.”
TÜNELLERDE BİZİ BEKLEYEN SÜRPRİZLER VAR MI?
Tıpkı Mısır’ın binlerce yıllık Piramitler’inde olduğu üzere 1600 yıl evvel de Roma’da mezar odaları yapılıyor ve kıymetli şahsiyetler bu türlü özel odalara defnediliyordu. İstanbul’un çeşitli kültürleri ağırlamış toprakları da mezar odalarının ve yer altı yapılarının da mesken sahibi. Ayasofya’nın üzerine kurulduğu bu topraklarda, ondan evvel tüneller ve Roma mezarlıkları bulunuyordu. Bugün Sultanahmet Meydanı’nın altında kalan tarihi hipodrom ve kapalı kalan tarihi üzere Ayasofya’da da sürprizlerle dolu bir tarih hazinesi olabilir. Prof. Dr. Hasan Fırat Diker, Ayasofya’nın altındaki tünellerde ve çeşitli tarihi yapıda, ziyaretçileri nelerin beklediğini de anlatarak kelamlarını şöyle noktaladı:
“Ayasofya altyapısının büyük bir kısmı mevcut Ayasofya yapısı ile birlikte inşa edildi. Ayasofya’yı etrafından ve altından çevreleyen yer altı tünelleri, su isalesi, yağmur suyunun tahliyesi ve iç yerin havalandırması hedefiyle yapılmıştı. Hayli dar olan bu tünellerin bir kısmında rastladığımız antik su künkleri de tünellerin kullanım emellerini teyit ediyor. Gerçekten, bugün Ayasofya’ya giriş yapılan alanda, günümüze ulaşamamış ve ortasında havuzu olan Ayasofya’nın revaklı avlusu (atrium) yer alıyordu. Vaktinde bu havuz için gereken su, altından geçen tüneller vasıtasıyla tedarik ediliyordu. Bu tünellerin dışında, üstyapısı artık var olmayan atriumun altyapısı ve mahzenleri bulunuyor. Ayasofya ile imareti ortasında kalan ve hipoje olarak bilinen mezar yapısı 4’üncü yüzyıla tarihlendiriliyor. Bu Roma devri mezar yapısının, sonradan yanmış olan birinci Ayasofya’nın yapıldığı devirde inşa edilmiş olabileceğini düşündürüyor. Hipojenin üzerindeki iki katmanlı mermer döşeme de gün ışığına çıkartılmayı bekliyor. Dolguyla kaplı yer altı yerlerinden çıkanlar hakkında, çalışmalar ilerledikçe daha çok bilgi sahibi olacağız. Ne tıp sürprizlerle karşı karşıya kalabileceğimizi şimdi bilmiyoruz. Lakin bu yapıların temizlendikten sonra ziyarete açılmasının bile, İstanbul’un kültür ve turizmi için çok özel kazanımlar sağlayacağını söyleyebilirim. Ülkemiz ve milletlerarası kamuoyu için Ayasofya’nın altı da üstü üzere ilgi çekecektir.”
