Ağaçlardan esinlenerek başlamış! Kadıköy’deki yamuk kolonlu bina kusur mı, deha mı?
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 28 Haziran 1852 günü, ilerleyen yaşlarında yeryüzündeki en sıra dışı mimari projelere imza atacak dahi dünyaya gözlerini açtı. Onun beynindeki sistem öbür insanlardan çok daha farklı çalışıyordu. Gözünün gördüğü her şeyi anlamlandırabilecek bir adamdı. Antoni Gaudi, her projesinde insan için en fazla manası olan ‘doğadan’ esinlenmişti. Çizdiği projeler öylesine sıkıntı ve karmaşıktı ki inşası onlarca yıl bitmeyebiliyordu. Doğadan esinlenerek yaptığı en özel projelerde farklı bir ayrıntıya yer veren Gaudi, o güne çok az kişinin yaptığı bir ‘kolon’ tasarlamıştı. Üstelik bunu dünyanın en özel katedrali olacak ‘La Sagrada Familia’nın hem içinde hem de girişinde kullanmıştı. Birinci bakışta yamuk görünen kolonlar için ağaç kollarından esinlenen Gaudi büyük sırrı tekrar keşfetmişti. Kendisinden 1400 yıl kadar evvel Ayasofya’nın etrafındakilere çok benzeyen birtakım modüller, ‘yamuk bile olsa’ yüzlerce yıl yapının ayakta kalmasını sağlayacak bir ayrıntı olabilirdi. Yamuk bir kolonun yapının sağlamlığını tehlikeye atıp atmadığına gelince, Ayasofya ve Gauidi yapıtlarında bu ‘güç’ demekti. Peki son günlerde gündemden düşmeyen yamuk kolonlu bina da bu sırrın beden bulmuş hali olabilir miydi? Nitekim yanılgılı mıydı yoksa dâhiyane mi? Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) İnşaat Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet Türer, yamuk kolonlu binanın ve Gaudi’nin ölümsüz sırrının ayrıntılarını Milliyet.com.tr’ye anlattı.
Colònia Güell Kilisesi
SAGRADA FAMİLİA 100’ÜNCÜ VEFAT YILINDA TAMAMLANACAK
La Sagrada Familia’nın 19 Mart 1882’de başlayan inşaatı uzadıkça uzamış ve zorluklarla, Gaudi’nin vefatının 100’üncü yılında, 2026’da bitirilmek için hızlandırılmıştı. 172 metrelik uzun kuleleri sağlam bir temel üzerinde Gaudi’nin kusursuz sanatıyla yükselmeliydi. Ancak hem hoş hem sağlam hem de devasa olan bu sıra dışı yapının içinde ve dışında kendisini ayakta tutacak yapı elemanlarına muhtaçlık vardı. Gaudi’nin eğimli yani yamuk kolonları bunu sağlayabilir miydi? Kendisi de Sagrada Familia’nın tasarımı sırasında bu soruları sıklıkla sorduğundan, öncesinde bir diğer dizaynda denemişti. Colònia Güell Kilisesi, Antoni Gaudi’nin eğimli kolonları kullandığı birinci yapıydı. Onun için bir ‘antrenman’ da denebilecek olan kilise, Sagrada Familia’nın içinde ağaç kısımlarına benzeyen kolonların güçlü ve sağlam olduğuna dair kâfi işaret vermişti. Fakat Gaudi’nin eğimli kolonlar kullanmasının bir sebebi de vaktin gerektirdikleriydi. Prof. Dr. Ahmet Türer, dahi mimarın neden eğimli kolon kullandığını şöyle açıkladı:
“Gaudi mimaride organik biçimleri kullanan ve Sagrada Família, Casa Milà, Casa Batlló üzere sıra dışı yapıtlarla bilinen bir kişidir. Çapraz kolonlarla ilgili tabiattan müşahedeler yaptığı söylenebilir. Yatay kuvvetlere karşı stabilite ve dayanımı artıran eğri elemanları birtakım ağaçlarda doğal olarak görüyoruz. Tarihi yapılarda betonarme ve çelik gerecin keşfi ve geniş kullanımı öncesinde yani 20’nci yüzyıldan evvel yığma yapılarda materyalin yoğunlukla basınç istikametinde çalışması gerekirdi. Eğilme, kesme ve çekme kuvvetlerini bu kırılgan gereçlerle taşımak güçtü. O yüzden geniş kubbeli olup kenarlara gerçek açılma eğiliminde olan katedral, kilise, cami üzere kubbeli tonozlu geniş yapılarda payandaların kullanılması ve gergi halkalarının, kemer altı çekme çubuklarının kullanıldığını sıklıkla görüyoruz. Eğimli payandaların içini boşaltarak mimari açıdan göze daha hoş görünen estetik taşıyıcı elemanlar olarak eğri kolonlar ortaya çıkıyor.”
AYASOFYA’YI DA AYAKTA TUTUYOR
Eğimli gerçek formda kullanıldığında yapının sağlamlığını sağlayan eğimli kolonlar, yalnızca Gaudi tarafından da kullanılmadı. Ondan 1400 yıl evvel Ayasofya’nın ana binasının inşasında İsidoros ile Anthemios, 300 yıl evvel ise vakitle hasar almış ve kaymış Ayasofya’nın sağlamlaştırılmasında Mimar Sinan tarafından kullanıldı. Ancak Gaudi bu kolonları ‘sanatçı’ gözüyle biraz daha süslemiş ve değiştirmişti. Gaudi’nin kolonlarında yapıyla takviye elemanı ortasında başkalarında olan duvar yoktu. Onunkiler ‘uçan payanda’ ismi verilen bir yapıydı. Prof. Dr. Ahmet Türer’e nazaran eğri tasarlanan tüm kolonlar birebir etkiyi ve randımanı sağlamıyordu. Prof. Dr. Türer bu noktada Mimar Sinan’ı işaret ederek, “Aslında tüm eğri kolonlar tıpkı biçimde ve randımanda çalışmaz. Örneğin yerden dışarı ve üst hakikat çıkan kolonlar, ekseriyetle bir üst katta çok fazla çekme gerilmesi yaratırlar ve çağdaş mühendislik hizmeti alması gerekir. Ayrıyeten tabanda dar, üst tarafta geniş yapılar, zelzele ve rüzgâr yükleri altında devrilmeye ve hasar görmeye daha müsaittir. Tabanda geniş ve üst hakikat daralar yapılar, statik ve dinamik açılardan çok daha stabil ve sağlamdır. Mimar Sinan da tüm yapıtlarında üstten tabana yanlışsız genişleyen bir yaklaşım benimsemişti. Bu hem estetik hem de sağlam bir sonuç vermişti” diye konuştu.
Çapraz kolonların her yerde kullanılabildiğine dikkat çeken Prof. Dr. Türer, eğimli kolonların kullanım hedefine ait, “Modern mühendislik yapılarında dış cephede ve düzlem içinde (içeri ya da dışarı tarafta değil) çapraz elemanlar görmüşsünüzdür. Bu cins yapıların hedefi, rüzgârda yüksek binaların çok sallanmasını engellemek, zelzelede yatay kuvvetlere karşı çok daha sağlam ve rijit bir yapı oluşturmaktır. Her tabanda çapraz kolonlar kullanılabilir ancak bilhassa dar temelden geniş üst katlara hakikat dışarı tarafta genişleyen eğimli kolonların, zayıf yerlerde kullanılmış olması, birçok sorunlu durumun bir ortaya gelmesi demektir. Dışarıya ve üst hakikat genişleyen eğri kolonlar zayıf taban şartlarında tercih edilmez. Mısır Piramitleri üzere tabanı geniş, üstü dar yapılar yüzyıllara meydan okuyabilir” dedi.
YAMUK KOLONLU BİNA YANILGI MI, DEHA MI?
Gaudi’nin hayatı boyunca örümceklerden, su damlalarından, yer çekimine yenik düşen pek çok şeyden etkilenerek ‘bilim’ dünyasında kattığı eserler ve bedeller olmuştu. Ona nazaran tabiat, bilimin ta kendisiydi. Prof. Dr. Ahmet Türer de dahi mimarın tabiatla bağlantısını “Gaudi’nin meşhur yapıları ortasında en çok bilinen Sagrada Família, Casa Milà, Casa Batlló ve Park Güell, Church of Colònia Güell üzere yapılarında da eğimli, kubbeli, organik formlu taşıyıcı elemanları kullandığı görülüyor. Bilhassa birçoğunda kullandığı yumuşak ve organik görünümlü geçişler, günümüzde kullanılan keskin köşeli yapılara nazaran gerilme konsantrasyonlarını elimine eder ve bölgesel olarak çok gerilmeler oluşmasını pürüzler. Milyonlarca yıl içinde, canlılar da tabiatta emsal stabil yapılar oluşturmuştur. Mesela dağlar ekseriyetle tabanda geniş, zirvede dar olur. Hiç tabanı dar doruğu geniş zıt üçgen formunda bir dağ gördünüz mü? Görmezsiniz zira stabil değildir ve yıkılır. Ağaçlar tabanda daha geniş olurlar, kemikler eklem bölgelerine yanlışsız genişler” diye açıklıyor. Prof. Dr. Türer, İstanbul Kadıköy’de inşası süren ve toplumsal medyanın gündemine oturan ‘yamuk kolonlu’ binayla ilgili, çok olumsuz sonuçları olabilen ‘P-Delta etkisi’ne dikkat çekerek kelamlarını şöyle noktaladı:
“Bu örnekteki yapının mimari sebeplerle eğri kolonlarla inşa edildiği anlaşılıyor. Kolonların düzlem içinde olması, üst gerçek genişleyen kat alanları için üst katlara gerçek çıktıkça dışarı eğimli olmaması bir ölçü olumlu. Ama düzlem içi çapraz elemanlar şayet düşey kolonlarla birlikte kullanılırsa daha yararlı. Bilakis yalnızca eğri kolonlar varsa, P-Delta tesiri (tam düşey olmayan kolonlarda yapının tartısı sebebiyle ek eğilme kuvvetleri oluşturur) dediğimiz olumsuz bir durum oluşur. Üst katların tartısı eğri kolona tesir ettiğinde onu eğri olduğu tarafa yanlışsız devirmek ister. Şayet Gaudi’nin örneğinde olduğu üzere iç tarafta genişlemeye çalışan kubbeli bir yapı varsa, bu kuvvetler dengelenir. Lakin örnekteki eğri kolonlu yapı üzere olursa, o vakit kolona ek moment kuvvetleri tesir eder ve eğriliğin izdüşümü (gölgesi) kadar moment üretir. Gereksiz yere üretilen bu moment sebebiyle kesitlerin daha büyük yapılması gerekir ve fazladan oluşan kuvvetlerin taşınması gerekir. Bu yapıda düşey kolonlar olmadan yalnızca eğri kolon kullanılması ‘katlar ortası düzensizlik’, bir aksta yalnızca 2 kolon olması sebepli redundancy (yedeklik eksikliği), çok konsol üzere istenmeyen durumlar oluşturabilir. ‘Yedeklik’, bir eleman kaybederseniz öbür elemanların devreye girip yükü paylaşması formunda düşünülebilir. Yani tek akstaki iki kolondan bir tanesi hasar görse, taşıyıcı sisteminin yarısı gidiyor. Bu yapıda kullanıldığı haliyle kimi istenmeyen yapısal davranışlar gelişebilir.”
