Marmara Depremi’nin 26. yılında çarpıcı ihtar: En büyük tehlikeyi açıkladılar

Merkez üssü Kocaeli’nin Gölcük ilçesi olan ve 17 Ağustos 1999’da meydana gelen Marmara Depremi’nin üzerinden 26 yıl geçti. Türkiye tarihinin en yıkıcı sarsıntılarından biri olan felakette, resmi bilgilere nazaran 17 binden fazla kişi hayatını kaybetti, on binlerce kişi yaralandı, yüz binlerce kişi evsiz kaldı.

Gece saat 03.02’de yaşanan, 45 saniye süren ve başta Kocaeli, Sakarya, Yalova ve İstanbul olmak üzere geniş bir coğrafyada yıkıma yol açan 7,4 büyüklüğündeki sarsıntı, hafızalara derin acılar ve büyük kayıplarla kazındı.

Depremin yıl dönümünde uzmanlar, bugüne kadar alınan önlemleri ve toplumda afet şuuru oluşturulmasının ehemmiyetini AA muhabirine kıymetlendirdi.

Boğaziçi Üniversitesi (BÜ) Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü (KRDAE) Müdürü Prof. Dr. Nurcan Meral Özel, Türkiye’de sarsıntı şuurunun 1999 sonrası bariz biçimde arttığını, yapısal güçlendirme çalışmaları, yapı kontrolü, zelzele imar planları ve afet şuuru çalışmalarının yaygınlaştığını söyledi.

Yapısal güçlendirme ve yapı kontrolü konusunda kamu binaları ve ulaştırma yapılarında kapsamlı güçlendirme çalışmaları yapıldığına dikkati çeken Özel “Kentsel Dönüşüm Yasası devreye alındı. 2001’de çıkan yapı kontrolü hakkındaki kanun ile yapı kontrol kuruluşlarının yetkilendirilmesi, inşaat süreçlerinin özel kontrol artı kamu nezareti modeliyle yürütülmesi, şantiye şefleri ve teknik sorumlu eleman mecburiliği üzere değerli düzenlemeler yapıldı.” dedi.

Özel, eğitim alanında üniversitelerde Acil Yardım ve Afet İdaresi programları açıldığına vurgu yaparak, “İlköğretim ve ortaöğretim müfredatına ‘Afet Bilinci’ ve ‘Deprem Eğitimi’ dersleri yahut ders içi etkinlikler eklendi. Tatbikatlar zarurî hale geldi. Sarsıntı Haftası aktiflikleri, tatbikatlar ve bilinçlendirme günleri düzenlenmeye başlandı. Kitap ve gereçler güncellendi. Zelzele sırasında yapılacak davranışlar, inançlı alanlar ve afet çantası hazırlama üzere bahisler müfredata alındı.” diye konuştu.

Risk transferi konusunda 2000’de DASK’ın kurulduğunu anımsatan Özel, “2011’de hazırlanan tüm raporlar AFAD tarafından bir ortaya getirildi ve Bakanlar Kurulunca Ulusal Zelzele Stratejisi ve Aksiyon Planı olarak karar altına alındı. Fakat Türkiye genelinde yapı stokunun büyük kısmının 2000 öncesinde inşa edildiği, yapıların zelzele güvenliğinin yetersiz, kontrol sisteminin etkisiz olduğu bilinmekte. Sarsıntı inançsız yapıları terk etmek, dönüştürmek ekonomik sebeplerle kısa vadede mümkün görünmüyor. Toplumsal hazırlık şimdi sağlanmış değil.” sözlerini kullandı.

MARMARA’DA 7.5 BÜYÜKLÜĞÜNDE SARSINTI RİSKİ SÜRÜYOR

Özel, Marmara Denizi’ndeki fay segmentlerinin kıymetli zelzele potansiyeline sahip olduğu belirterek, “Yapılan hesaplamalar, bu segmentlerde biriken elastik gücün büyük bir kısmının 7-7.5 büyüklüğünde bir zelzele için kâfi olduğunu göstermektedir. KRDAE olarak Marmara Denizi içerisinde pozisyonlandırılmış deniz tabanı sismometre ağımız sayesinde, bölgedeki sismik aktiviteyi yüksek çözünürlükle ve yeni olarak izleyebilmekteyiz.” bilgisini paylaştı.

Bu kayıtların, karasal istasyonların algılayamadığı mikrodeprem aktivitesiyle Marmara Fayı’nın deformasyon özelliklerine ait değerli bilgiler sunduğunu kaydeden Özel, şöyle devam etti:

FAYLAR KİLİTLENDİ

“Mevcut datalar, ana fay sınırının hem kilitli hem de sürüklenen segmentlerden oluştuğunu göstermektedir. Bilhassa Adalar segmenti sığ derinliklerde büyük oranda kilitlenmiş durumdadır. Orta Marmara havzasının doğu kesitinde kısmi sürüklenme gözlenmektedir. 1912 Ganos (Mw 7.4) ve 1999 İzmit (Mw 7.4) sarsıntıları sonrasında geride kalan yaklaşık 120 kilometre uzunluğunda bir sismik boşluk hala kırılmamış olup, bu bölgede manalı bir kayma eksikliği bulunmaktadır.”

Özel, 23 Nisan 2025’te Silivri açıklarında meydana gelen 6.2 büyüklüğündeki zelzelenin Marmara fayının Kumburgaz segmentinin batı kısmında gerçekleştiğini ve yaklaşık 15-20 kilometre uzunluğunda bir fay kesiminin kırıldığını aktararak, “Ön kıymetlendirme raporlarımıza nazaran kırılan alan yaklaşık 15 km x 9.5 km boyutlarında olup, yer değiştirme ölçüsü yaklaşık 30 santimetredir. Bu olay, segmentin sırf sonlu bir kısmını etkilemiş, kalan kilitli kısımlar kırılmamış olarak gerilme biriktirmeye devam etmektedir. Bu sarsıntı, bölgesel zelzele tehlikesini ortadan kaldırmamış, tersine riskin devam ettiğini ve gelecekteki büyük bir kırılmanın mümkünlüğünü koruduğunu göstermektedir. ” değerlendirmesinde bulundu.

2025’te yayımlanan çalışmada ana Marmara fayı üzerinde 87 adet 3 boyutlu dinamik sarsıntı kırılma senaryosu üretildiğini anlatan Özel, “Bu senaryolar, Kumburgaz Havzası doğusu ve Adalar segmentlerinin kırılmasının beklenen olduğunu göstermektedir. Fakat muhtemel düşük kilitlenme oranı ve geçmiş kırılmalar nedeniyle beklenen zelzelenin moment büyüklüğü 7.4’ü aşmayabilir. ” dedi.

EN BÜYÜK TEHLİKE ESKİ BİNALAR

Özel, bilimsel çalışmaların Marmara’da en geniş tesir alanına sahip mümkün senaryonun Kumburgaz’ın doğusu (Avcılar açıkları) ve Adalar segmentlerinin tıpkı anda kırılmasıyla oluşabilecek yaklaşık 7.3–7.4 büyüklüğünde bir sarsıntı olduğunu gösterdiğini anlattı.

İstanbul ve etrafındaki mevcut yapı stokuna ait bilgi veren Özel, “Yapı stokunun büyük kısmı sarsıntı yönetmeliklerinin eski versiyonlarına nazaran inşa edilmiş, yani gereğince güçlü değil. Bilhassa 1999 öncesi binalar, riskli yapı sınıfında, güçlendirme çalışmaları sonlu ve yavaş ilerliyor. Yeni binalar yönetmeliklere uygun olsa da kent genelinde kritik yoğunluk ve eski yapı stoku göz önüne alındığında hazırlık hala yetersiz.” tabirlerini kullandı.

Özel, afetlere karşı atılması gereken adımlara ait, “Bireysel olarak acil durum planı yapılmalı, yaşanılan binanın risk durumu öğrenilmeli, toplumsal olarak ise riskli binaların tespiti ve güçlendirilmesine dayanak olunmalı, afet tatbikatlarına iştirak sağlanıp, bilinçlendirme çalışmalarına etkin katkı sunulmalı. Kent planlaması açısından da mahalle bazlı tahliye yolları ve toplanma alanlarının belirlenmesi ve altyapının güçlendirilmesi kıymet taşıyor.” dedi.

“KİŞİ BAZINDA YAPMAMIZ GEREKEN ÇOK İŞ VAR”

Jeoloji Yüksek Mühendisi Prof. Dr. Okan Tüysüz de zelzele gerçeğinin halk ortasında bilhassa 17 Ağustos’tan sonra büyük karşılık bulduğunu söyledi.

O tarihten evvel de büyük sarsıntılar olduğunu lakin onların bağlantının az olması nedeniyle halkta kâfi karşılığı bulmadığını aktaran Tüysüz, Türkiye’de 1939, 1942, 1943, 1957 ve 1967’de yaşanan sarsıntıları hatırlattı.

Tüysüz, bilhassa 17 Ağustos’un nüfusun kalabalık olduğu, iktisadın can damarı olan bir yeri vurması ve bağlantı imkanlarının artması hasebiyle toplumda kâfi karşılığı bulduğunu kaydederek, “Bunu ‘Önlemler alındı.’ manasında söylemiyorum. 17 Ağustos’tan sonra çok sık konuşulan şey, 17 Ağustos’un milat olduğuydu.” dedi.

Sındırgı sarsıntısını hatırlatan Tüysüz, “Sındırgı’da 6,1 büyüklüğündeki sarsıntıda bile can kaybı 1 olmasına karşın 600’ün üzerinde yapının ağır hasarlı olduğu ortaya çıkıyor. Bu da yapı kalitemizin zelzeleye hiç hazır olmadığını ortaya koyan bir görünüm.” diye konuştu.

26 YIL SONRA BİREBİR GERÇEK: AFET ŞUURU VAR, TOPLUMSAL HAZIRLIK YOK

Bir afette arama-kurtarma kurumlarının çalışmaları konusunda pek düzgün bir noktaya gelindiğini kaydeden Tüysüz, “Ama yara almama, afetin ziyanını en az biçimiyle atlatma konusunda çok bir şey yapmadık. Bu, toplumsal olarak dirençli olmamızın önündeki temel mahzurlardan biri.” halinde konuştu.

Tüysüz, ferdi olarak yapılması gerekenleri şöyle sıraladı:

“Kişi bazında yapmamız gereken çok iş var. Ailede afet eğitiminin, bir afet planının yapılması, eşyanın sarsıntıdan hasar görmeyecek halde duvarlara sabitlenmesi, yatakların patlama mümkünlüğü olan camların önünden uzağa konulması, sobaların devrilmeyecek biçimde kurulması üzere tedbirler alınabilir. Bunları yapar ve yönetimden de onların yapacağı işleri talep edersek, umuyorum ki gelecekte afet dirençli bir toplum haline geliriz.”