Osmanlı’da kızaran domates neden yenmezdi? ‘Günahkâr’ dediler, teker teker zehirledi

Derleyen: Betül Yasemin Kökbek / Milliyet.com.tr – Mutfakların vazgeçilmez lezzetlerinden domates, kimi vakit kahvaltı sofralarını süslüyor kimi vakit yemekleri lezzetlendiriyor. Lakin şu sıralar meskenlerde kışlık tüketim için kavanozlara girmeyi bekleyen domatesler, bir vakitler birçok kişinin korkarak kaçtığı, konutunun kapısından bile içeri almadığı bir meyveydi. Şimdilerde suçsuz ve lezzetli sayılan bu eserin bir vakitler sahip olduğu bu makûs şöhretin sebebi ‘zehirli bir elma’ olarak görülmesiydi. İşte domatesin acı dolu hikâyesi!

ADINA ‘AŞK ELMASI’ DEDİLER

Domatesin tarih sahnesine çıkışı, 14. ve 16. yüzyıllar ortasında Orta Meksika’da yaşamış Aztekler sayesinde oldu. Azteklerin “tomatl” ismini verdiği bu kırmızı meyve, vakitle kıtanın dışına çıktı ve şiddetli bir seyahate başladı. İlk durağı Amerika Birleşik Devletleri’nin New Jersey eyaletindeki Salem kasabasıydı. Lakin burada domates pek de sıcak karşılanmadı. Beşerler onu zehirli sanıyor, yemek yerine süs bitkisi olarak kullanıyordu. Domatesin berbat şöhreti böylelikle ABD’de başlamış oldu.

16. yüzyılda İspanyol ve Portekizli sömürgeciler, domatesi Avrupa’ya taşıdı. Lakin kırmızı rengi nedeniyle bu yeni meyveye karşı Avrupa’da da büyük bir önyargı oluştu. O devir kırmızı, günah ve şeytani çağrışımlarla ilişkilendiriliyordu. Bu nedenle domates uzun müddet ‘günahkâr’ ve ‘doğaüstü’ olarak damgalandı. 1544 yılında İtalyan botanikçi Pietro Andrea Mattioli, domatesi hem patlıcangiller familyasına hem de afrodizyak tesiriyle bilinen mandrake bitkisine benzeterek sınıflandırdı. Bu da domatesin itibarsızlaşmasına tuz biber ekti. O denli ki, ona bir dönem ‘aşk elması’ ismi verilmiş ve halk bu meyveyle ortasına kalın bir uzaklık koymuştu.

ALINTI  Tarihi kayıtlar net olmamakla birlikte, domatesin makus imajını değiştiren olayın 1820’de yaşandığı rivayet edilir. Albay Robert Gibbon Johnson’ın Salem Kasabası’nda halkın gözleri önünde bir sepet dolusu domatesi yediği ve böylelikle bu meyvenin zehirli olmadığını kanıtladığı anlatılır. Bu gözü pek hareket, domatesin yazgısını değiştiren sembolik bir an olarak kabul edilir.

1597’de yılında önde gelen İngiliz bitki uzmanı ve botanikçi John Gerard, Herbal isimli kitabında domatesleri ‘bozulmuş’ ve ‘pis ve iğrenç kokulu’ olarak nitelendirdi . Bu tabir, domatesin Büyük Britanya’daki ve daha sonra Amerikan kolonilerindeki makus bahtını büsbütün mühürledi.

ARİSTOKRATLAR BİRER İKİŞER ZEHİRLENDİ

Domatesin lakabı artık ‘zehirli elma’ olmuştu. Ender de olsa domatesi yiyen bir kesim vardı ve bu kesim bilhassa aristokratlardan oluşuyordu. ‘Zehirli elma’ domatesi yedikten sonra aristokratlar ya hastalanıyor ya da ölüyordu. Lakin hastalıklarını yahut vefatlarını tetikleyen şey domatesin tüketimi değildi. Bunun yerine, zenginlerin yemek yemek için kullandıkları tabaklardı, bilhassa de kalay-kurşun karışımıyla yapılan tabaklar. Bu tabaklar, domatesin doğal asitliğiyle karıştığında kurşun zehirlenmesine neden olan yüksek seviyede kurşun içeriyordu.  Böylelikle Avrupa’da tam 400 yıl boyunca domates tüketimine ‘hayır’ dendi.

ALINTI O yıllarda İngiltere’de sadece parası olanlar kalay-kurşun alaşımından yapılmış tabakları satın alabiliyordu. Asidi yüksek olan yiyecekler kümesine giren domates, kurşunlu tabaklarda çözünerek yemeğe karışıyordu. Bu tabaklar yüzünden domates besin zehirlenmesine ve vefata yol açıyordu. 

İTALYANLAR BAHT VERİNCE BAHTI DEĞİŞTİ

Domatesin Büyük Britanya’daki makûs şöhreti, başka Avrupa ülkelerinde birebir formda değildi. Uzun yıllar İngiltere’de süs bitkisi olarak yetiştirilen domatese İtalyanlar bir baht vermek istediler. O yıllarda İtalya’da ‘Pizza’ kültürü çoktan yayılmaya başlamıştı. Birinci başta yeşil domatesleri pizzalara katan İtalyanlar ‘aşk elması’ olarak isimlendirilen kırmızı domatesi de tüketmeye başladılar ve ismini ‘altın elma’ olarak değiştirdiler. 

Domatese karşı kimi Avrupa ülkelerinde süren ön yargı, sorunun tabaklardan kaynaklandığının kabul edilmesi ve öteki Avrupa ülkelerinde meselesiz bir biçimde kullanılmasıyla son buldu. 

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA YEŞİLKEN YENİYORDU

Domatesin ABD’den Avrupa’ya uzanan seyahatinde yeni durağı Osmanlı İmparatorluğu sonlarıydı. Tarihi kayıtlara nazaran domates Osmanlı’ya birinci olarak 1723 yılında Sultan III. Ahmed devrinde girmişti. O yıllarda domatese Osmanlı topraklarında ‘kavata’ ismi veriliyordu. Osmanlı’da bugün bildiğimiz büyük boyutlu domatesler değil, çok daha küçük boyutlu olan çeri domatesler yaygındı hatta rengi kırmızıya dönmeden yeşilken tüketiliyordu. Kırmızı halinin tüketilmemesinin iki sebebi vardı. Renginin kırmızıya gitgide bozulduğunun düşünülmesi ve kırmızı domatesin ‘şeytan meyvesi’ olarak algılanmasıydı. Bu sebeple kırmızı domates kullanımının yaygınlaşması 19. yüzyılı buldu. Domatese karşı ön yargılar günden güne tükense de bir vakitler Avrupa’da zehirli ve günahkar olarak kabul edilen domatesin makûs şöhretinden kurtulması çok uzun yıllar aldı.

Ancak günümüzde tüm dünyada hem küçük hali hem büyük hali hem yeşil hali hem de kırmızı hali afiyetle tüketiliyor. Salça, sos üretiminde kullanılan domates birçok yemeğin ana hususlarını oluşturuyor.