Karanlık dünyayı aydınlatacak senaryolar

Seray Şahinler – Sinema tarihimizin en enteresan, en karmaşık öykülerinden biri “Karanlık Dünya”… Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun senaryosunu yazdığı, Metin Erksan’ın yönettiği, ‘50’ler başındaki Türkiye’den kesitler sunan ancak aslında Âşık Veysel’in hayatının anlatıldığı çok denklemli bir üretim. Lakin ne yaşandı ne oldu hâlâ ‘karanlık’ta ve muallakta olan bir serüven…

Salt Galata, yeni standında sinemanın birbirine dolanmış serüvenine ışık tutuyor. Salt’ın -2. katında ziyarete açılan “Karanlık Dünya” isimli stant, sinemanın öyküsünü 1950’ler Türkiye’sinin kültürel iklimi içerisinde inceliyor. Değiştirilmiş versiyonlar, tartışmalar, söylentiler ve arşiv materyalleriyle birçok soruyu gündeme getiren sinemanın etrafında gelişen anlatılara bakıyor.

Tarımsal gerekçeler

Hikâye çok karmaşık. Sivas-Sivrialan ve Nevşehir-Ürgüp’te çekilen sinema, Âşık Veysel’in çocukluğundan bir halk ozanı oluşuna uzanan hikayesini, o meşhur gönül kıssası etrafında inceliyor. Lakin sinema, bir biyografik anlatı olsa da çekildiği periyot ve atmosfer şartlarınca sansüre uğruyor. Sansürün münasebeti ise devrin ziraî kalkınma ve kırsal çağdaşlaşma siyasetlerine uygun olmaması. Dönemin sinema kurulu, “Bizim köylerimiz bu kadar yoksul değil, topraklarımız, buğdaylarımız bu kadar verimsiz görünmüyor” üzere münasebetlerle sinemanın tekrar kurgulanmasını ‘talep ediyor’. (Ankara’daki Merkez Sinema Denetim Komisyonu’nun Aralık 1952–Kasım 1953 tarihli üç raporundaki sansür unsurları de stantta yer buluyor. Sahneler direkt işaret edilmese de toplumun en hoş hâliyle temsil edilmesi gerektiği vurgusu yapılıyor.)

Akabinde taşra gerçekliğine mercek tutan sahneler kesiliyor ve Metin Erksan’ın sözüne nazaran United States Information Service’ten [Amerikan Haberler Merkezi] alınmış, Hudson tarlalarındaki biçerdöverlere ilişkin manzaralar ile sonradan İstanbul’un çeperlerinde çekildiği söylenen okul ve dispanser sahneleri, ülküleştirilmiş bir köy imgesi sunmak için sinemaya ekleniyor. Yeni sahnelerle birlikte sinema, ne Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun sunmak istediği Âşık Veysel portresiyle ne Metin Erksan’ın rejisiyle örtüşüyor.

50 dakikaya düşmüş

Filmin imalcisi Atlas Sinema, sineması yeni hâliyle “Âşık Veysel’in Hayatı” ismiyle 31 Aralık 1953’te yine vizyona koyuyor. Sinemanın ismi, içeriği, atmosferi ve kurgusu ise büsbütün değişiyor. Kördüğüme dönen sinemanın yepyeni versiyonu bugün hâlâ kayıp, öyküsü hâlâ eksik. Sinemanın sansüre uğramadan evvelki kurgusu ve yapılan değişikliklerden sonra gösterime girmiş versiyonu bilinmiyor. Elde olan kopyalarda ise fakat sinemadan geri kalan sahnelerin 50 dakikaya kısaltılan bütününü görüyoruz.

Kurgusu birbirinden kopuk, silinen ya da eklenen sahnelerle akışı bozulmuş, ses ve imgenin büsbütün kesildiği bir anlatı kalıyor geriye. Dolanımda olan kopyalar ortasında da ses, imaj ve kurgu farklılıkları var. Standın araştırma sürecinde Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Prof. Sami Şekeroğlu Sinema-TV Uygulama ve Araştırma Merkezi Arşivi’nde bulunan 35mm nitrat sinema ise bugüne dek gün yüzüne çıkmamış manzaraları içeriyor. Sanatçı Mike Bode ile senarist Caner Yalçın’ın araştırması sonucu bu karmaşık öykü stantla birlikte yine hatırlanıyor. “Karanlık Dünya”, 14 Aralık’a kadar ziyaret edilebilir.

Nazif Duru’nun imalcisi Fethi Mürenler’in görüntü yönetmeni olduğu sinemada Âşık Veysel ile birlikte Ayfer Feray, Kemal Bekir rol alıyor.

Eyüboğlu sinemadan, Erksan senaryodan mutlu değil

Metin Erksan’ın asistanı Zeynep Hasret Havuzlu, direktörden kalan dokümanlar ortasında sinemanın çekim senaryosu olduğunu söylese de bu senaryoya ulaşılmamış. Sinemanın senaryosunun bilinen tek kopyası ise Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun “İnsan Kokusu” isimli kitabının son kısmında yer bulan “Halk Şairi Âşık Veysel Şatıroğlu’nun hayatı ve maceralarına ilişkin sinema senaryosu” başlıklı kısım. Lakin kitaptaki senaryo ile sinemanın senaryosu ortasında büyük farklar var. Eyüboğlu da çeşitli röportajlarında yazdığı senaryonun büyük kısmını sinemasında görmediğini ve sinemadan mutlu olmadığını belirtiyor. Metin Erksan da Eyüboğlu’nun yazdıklarını, senaryo bilgisi ve sinema lisanı açısından yetersiz bulmuş. Stantta paylaşılan senaryo kitabında bütün farklılıkları sahne sahne görmek mümkün.