Dünya Atletizm Federasyonu’ndan bayanlar için kromozom testi uygulaması!

Sporda cinsiyet tartışmaları hiç de yeni değil… Ne var ki hiç bir vakit, son on beş yılda olduğu kadar ayyuka çıkmamıştı. Atletizm başta olmak üzere bir çok kolda o kadar çok bu bahiste tartışma yaşanmaya başladı ki, medyadaki haberlerden; mahkeme koridorlarına bir çok alan bu tartışmalara sahne oldu.

Dünya Atletizm Federasyonu’nun çarşamba günü açıkladığı kararla, bundan bu türlü bayanlar kategorisinde yarışacak sportmenlerin cinsiyet tespiti mecburî hale getirildi ve ‘biyolojik kadın’ olduklarının belirlenmesinin gen testi aracılığıyla gerçekleştirileceği duyuruldu. Erkek cinsiyet gelişimini başlatan bir gen olan Cinsiyet Belirleyici Y Geni’ni tespit etmenin (ya da edememenin) ana amaç olacağı uygulamada, bu amaca varma uğruna yanak içi sürüntü yahut kuru kan örneği alınacak.

Atletizmdeki tartışmaların odağında uzunca bir müddettir Caster Semenya var fakat bu alandaki baş karışıklığının tarihi epeyce eskilere dayanıyor… 1936 Berlin Olimpiyatları 100 metre yarışında Amerika Birleşik Devletleri ismine altın madalya kazanan Helen Stephens’in, dış görünüşü nedeniyle bayan olmadığına yönelik ortaya atılan kuşkular akıllara geliyor birinci olarak. Başarılı atletin yetkililer tarafından fizikî bir denetime tabi tutulduğu, bu muayene ile bayan olduğu sonucuna varılarak müsabakasına müsaade verildiği anlatılır.

Almanya’nın başkentindeki tıpkı oyunlarda 100 metre yarışını Stephens’in çok az bir farkla gerisinde ikinci olarak tamamlayan Polonyalı Stanislawa Walasiewicz için de basında erkek olduğuna yönelik argümanlar ortaya atılır o periyot… 1932 Los Angeles Olimpiyatları’nın ise tıpkı aralıktaki altın madalyalı ismi olan ve 1947’de Amerika Birleşik Devletleri vatandaşlığına geçerek ismini Stella Walsh olarak değiştiren başarılı atletin, cinsiyetinin bayan olduğunu doğrulayan bir genital muayeneye tabi tutulduğu söylenegelir.

Cinsiyet testi denilince akla birinci gelen isimlerden birisi Polonyalı sprinter Ewa Klobukowska’dır. 1964 Tokyo Olimpiyatları 4×100’ün altın madalyalı dünya rekortmeni ismi, bu açıdan bir milat olur. Takvim yaprakları 1967’yi gösterdiğinde insanlık ilerlemiş, fizikî testlerin yerini kromozom testleri almaya başlamıştı. Medya onun erkeksi görünüşü üzerine yazdıktan sonra Klobukowska, fizikî muayenelere nazaran ‘daha objektif’ ve ‘daha onurlu’ olarak kabul edilen yeni kromozom testine tabi tutulan birinci atlet olur.

Tarihte birinci: Klobukowska

‘Tamamen kadın’ olmadığına hükmedilen bu testin bir sonucu olarak müsabakalara katılmaktan men edilir. Bu olaydan bir yıl evvel girdiği anatomik cinsiyet testini geçtiği düşünüldüğünde ve yeniden bu olaydan bu kere bir yıl sonra gebe kalıp dünyaya bir çocuk getirdiği göz önünde bulundurulduğunda Ewa hadisesi her tarafıyla ilgi caziptir. Bu münasebetle oyunlardan men edilen birinci isim olması, derece ve rekorlarının silinmesi ve tüm bunlara sebep olan test prosedürlerinin sonradan yetersiz olduğunun ortaya çıkması üzere sebeplerle de literatüre geçmiştir.

İntihara götüren karar

Hindistan’ın Tamil Nadu eyaletine bağlı Kathakkurichi köyü, 2006 Doha Asya Oyunları’nda 800 metrede buralı bir atletin gümüş madalya kazanmasıyla sevinçten havaya uçsa da; bu sevinç kısa sürer… Santhi Soundarajan’ın madalyası, y kromozomuna sahip yani genetik olarak erkek olduğu gerekçesiyle elinden alınır, ülkesine döndükten sonra depresyona girerek intihar teşebbüsünde bulunur.

Hint atlet Dutee Chand, 2014 yılında yüksek testosteron düzeyleri nedeniyle yarışlardan men edilir. Zira o tarihte bayan atletler için doğal olarak oluşan testosteron düzeylerine bir hudut getiren hiperandrojenizm yönetmeliği yürürlüktedir ve onun durumu buradaki hududu ihlal eder. Lakin, 2015 yılında CAS Mahkemesi, temyiz müracaatında kendisine hak verir ve konu, mevcut yönetmeliğin de askıya alınmasıyla sonuçlanır.

Tanımlamada farklılık

Literatür bu bahiste epeyce varlıklı fakat bir asırdır devam eden süreç boyunca baş karışıklığının had safhada olduğu görülüyor. Değişen test usulleri, ortaya çıkan birebir sonuçların farklı devirlerde farklı yorumlanabilmesi, mahkemelere taşınan ve atlet lehine kabul edilen itirazlar üzere daha pek çok faktör, aslında temelde neyin tam olarak bayan ya da neyin biraz erkek olarak kabul edileceğine dair fikrin zihinlerde netleşmediğini, ya da bireyden bireye değiştiğinin bir sonucu olsa gerek.

Şimdi Dünya Atletizm Federasyonu bir kere daha ‘bir şey deneyecek’. Eylül başından itibaren yürürlüğe girecek uygulama ile bayan kategorisinde yarışacak sportmenler için gen testi mecburiliği getirilmesiyle, spor dünyasında uzun müddettir tartışma yaratan cinsiyet uygunluğu sorununa netlik getirilmesi hedefleniyor. Buna nazaran sportmenlerin 1 Eylül’e kadar cinsiyet kromozomu testi yaptırmaları gerekecek. 2025 Dünya Şampiyonası’na iştirak için son müracaat günü olacak bu tarih, yeni yönetmeliklerin yürürlüğe gireceği tarih olarak da belirlenmiş durumda.

Kromozom yargılanıyor

Tüm bunlar elbette adil rekabeti sağlama gayretinin bir eseridir. Rakiplerine oranla daha kuvvetli daha güçlü genetik kodlara sahip atletlerin, rekabetteki fırsat eşitliğini bozmaması arayışındandır. Bu açıdan profesyonel spor, adil rekabet ismine cinsiyet ayrımının keskin bir biçimde sürdürüldüğü bir alan olmaya devam etmektedir.

Öte yandan, kişinin nasıl bir coğrafyada sportmen olduğu, hangi ekonomik şartlarda hazırlıklarını sürdürdüğü üzere rekabetin istikrarını değiştiren ve insan eliyle tamir edilmesi mümkün pek çok beşeri faktör ortada dururken, doğuştan gelen kromozomu sanık sandalyesine oturtan bir anlayışın ne kadar sağlıklı olduğunu da tartışmak gerekir.

Michael Phelps’e rakipleri karşısında üstünlük sağlayan çift eklemli ayak bileklerinde düzeltici bir ameliyat yapılması konuşulmaz ve genetik farklılığı övülürken, kendisindeki doğal avantajdan ötürü Caster Semenya neden cezalandırılmak istenmektedir, buradan başlayabilir o tartışma.

Testosteron ayarına karşı hukuk savaşı

Dünya ve olimpiyat şampiyonu Caster Semenya, testosteron düzeyini baskılamak için ilaç kullanmaya zorlandı. Buna karşı hukuk savaşı başlatan Güney Afrikalı atlet geçtiğimiz haftalarda AİHM’de zafer elde etti.

Güney Afrikalı Caster Semenya’nın cinsiyeti üzerine tartışmalar, atletizmde tarihin bu husustaki en uzun soluklu sıkıntısı haline geldi. 15 yıllık bir geçmişi olan ve bugün hala tam tahlile kavuşmamış bir problem olan Semenya, cinsel gelişim farklılıklarıyla (dsd) doğan bir sportmen olarak değerli muvaffakiyetler kazandı.

18 yaşındayken katıldığı 2009 Dünya Atletizm Şampiyonası’nda, 800 metre yarışını en yakın rakibinin 2.45 saniye önünde tamamladı, sonrasında cinsiyeti ile gündem oldu. Şampiyona öncesi yapılan testlerde orta cinse mensup bir sportmen olduğu ya da çift cinsiyetli olduğuna yönelik çıkan haberler tartışmaları alevlendirdi.

Testosteron düzeyi yüksek atletlerde, bu hormonu baskılamak için ilaç alımı yapılıyordu. Semenya’ya da ilaçtan alması, testosteron oranının avantaj sağlamadığı anlaşılınca yarışına müsaade verilmesi ya da diskalifiye olması üzere üçlü bir seçenek sunuldu. Dünya Atletizm Federasyonu bundan on yıl sonra bu tip durumdaki tüm atletler için ilaç kullanımını zarurî hale getirdi.

2012 ve 2016’nın olimpiyatlarda 800 metrede altın madalyalı ismi sonrasında Spor Tahkim Mahkemesi CAS’ın kararına karşı gelerek ilaç kullanmayacağını açıkladı. Semenya testosteron düzeylerini düzenleyen kurallara karşı İsviçre Federal Mahkemesi’ne de gitti, bu mahkemeyi de adil yargılanmadığı için AİHM’e şikayet etti. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi geçtiğimiz haftalarda atletin adil yargılanma hakkının ihlal edildiğine hükmetti.

Cinsiyet çeşitliliği bir yılda araştırıldı

Atletizmin global idare organı, 2023 yılında transseksüel atletlerin milletlerarası etkinliklerde müsabakasını engellemek için yasak getirdi. Mevzuyu daha derinlemesine araştıracak bir çalışma kümesi kurulduğu duyuruldu. Cinsiyet Çeşitliliği Sağlayan Sportmenler Çalışma Kümesi, cinsiyet çeşitliliğine sahip atletlerle ilgili hukuk, bilim, spor ve toplumdaki gelişmeleri bir yıl boyunca inceledikten sonra, geçen Mart ayında en son protokolleri onayladı ve ortaya koyduğu rapor kromozom testi kararı alınmasına ön ayak oldu. Federasyon rapordaki tavsiye üzerine hem cinsiyet gelişimi farklılıkları (dsd) hem de transseksüel atletler için düzenlemeleri de birleştirecek.

Kurumlar ortası farklı görüşler

Dünya Atletizm Federasyonu tarafından mecburî hale getirilen SRY gen testi, 1992 ve 1996 Olimpiyatları’nda kullanıldı. Lakin Milletlerarası Olimpiyat Komitesi, SRY gen testinin fizikî ya da hormonal manada çift cinsiyetliler üzere cinsel gelişim bozuklukları olan bayanlara karşı ayrımcı olabileceği gerekçesiyle Oyunlar’da cinsiyet doğrulamasını daha sonra durdurdu. Lakin Dünya Atletizm Federasyonu, SRY testinin son derece hakikat olduğunu ve yanlış negatif yahut müspet sonuç riskinin son derece düşük olduğunda ısrar etti.