Kamusal bir miras: Sümerbank
Melisa Vardal – Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin endüstrileşme sürecinde sadece üretim yapan değil, tıpkı vakitte toplumsal ve kültürel ömrü da dönüştüren bir kurum olarak hafızalara kazınan Sümerbank, 92 yaşında. 1900’lü yıllarda Sümerbank’a bağlı olarak faaliyet gösteren Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası, bugün Beykoz Kundura olarak yoluna kültür-sanat alanında devam ediyor. Geçtiğimiz hafta sonu, Sümerbank’ın 92. yılı kapsamında düzenlenen etkinliklerde fabrikanın belleğini görünür kılmayı amaçlayan “Kundura’nın Hafızası: Bir Fabrikaya Sığan Dünya” standı, fabrikanın eski emektarlarını ziyaretçilerle buluşturdu.
Zamana meydan okuyor
Yaklaşık 200 emeklinin bağışladığı fotoğraf ve nesnelerle oluşturulan standa birinci adımda ziyaretçileri hâlâ çalışır vaziyetteki ‘vardiya değişim saati’ karşılıyor. Burada vakte meydan okuyan tek şey bu saat de değil üstelik, fabrikanın eski emektarları da anıları ve anlatılarıyla fabrikanın kapanmış olmasına meydan okuyorlar. Stantta birinci kelamı Cemile Abla alıyor. Eşiyle bu fabrikada tanışıp evlendiklerini, çocuklarını da buradaki kreşte büyüttüğünü anlatıyor. Ona karşılık diğer bir emekliden geliyor: “Çok çalışan analar evlatlarını burada büyüttü.”. İçlerinden bir oburu ise ekliyor: “Bir oğlan, bir kız da bende…”
Cemile Abla kelamlarını şöyle sürdürüyor: “Burada çok şey yaşadık, çok şey öğrendik, çok sevinçler yaşadık, çok kederler yaşadık… Lakin özellikle da kapanmasıyla en büyük kederimizi yaşadık.” Adımlarımız standın öteki kısımlarına gerçek ilerledikçe, fabrikanın gerçek sahipleri olan bu emeklilerin sık sık anılarını yad ettiğine şahit oluyoruz. Ortadan geçen yıllara karşın, kapatılmasına duyulan öfkeyse hâlâ dipdiri… Stantta, fabrikanın kreşindeki çocukların oynaması için yapılmış minyatür ayakkabılar, yemekhanedeki kaşıklar, üretimde kullanılan aletler ve personellerin şahsî eşyaları yer alıyor. Sergiyi gezerken duvarlardan aşağıya sarkıtılmış metinlerde fabrikanın ruhu lisana geliyor: “Küçük bir de kayığımız var fabrikanın. Kayığımız diyoruz, artık her şey bizim ya, Sümerbanklıyız ya!”, “Grevimiz de çok şenliklidir. Şükrü diye bir çalışanımız var, kemençe çalıyor: gıy gıy gıy…”, “Burası nitekim bir okuldu. Konuşmasını bilmeyene konuşma, giyinmesini bilmeyene giyinme öğretiyordu.”, “Biz hepimiz Sümerbank’lıyız. Babam, annem, dedem, dedemin kardeşi daima burada çalışmış.”
Şimdi ne hâldeler?
Sümerbank’ın birçok fabrikası bugün farklı kimliklerle ya hayatını sürdürüyor ya da atıl ve harabe durumda bahtına terk edilmiş hâlde. Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası, bugün Beykoz Kundura ismiyle sinema, stant ve şov yeri olarak kullanılmaya devam ediyor. 1937’de açılan Nazilli Basma Fabrikası, günümüzde Adnan Menderes Üniversitesi’nin Sümer Kampüsü’ne dönüştürülmüş durumda. Bursa’daki Merinos Yünlü Sanayi Fabrikası, onarımın akabinde Merinos Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi olarak hizmet verirken tarihi Feshane, 2023’te kapılarını “Artİstanbul Feshane” ismiyle çağdaş sanat merkezi olarak açtı.
‘Sümerbanklı doğmak’
1933 yılında Mustafa Kemal Atatürk’ün talimatıyla ve Sovyet uzmanlarının teknik dayanağıyla kurulan Sümerbank, sadece bir devlet fabrikası değil; Cumhuriyet’in eşitlikçi, üretken ve kolektif geleceğinin sembolü olmuştu.
Türkiye’nin dört bir yanında açılan Sümerbank fabrikaları sadece dokumacılık, deri ya da kâğıt üretmekle kalmadı; birebir vakitte içinde lojmanlar, kreşler, hastaneler, sinemalar, kütüphaneler ve spor alanları olan toplumsal ömür alanları yarattı. “Sosyal fabrika” anlayışıyla hayata geçirilen bu komplekslerde personeller sırf üretmiyor, tıpkı vakitte öğreniyor, eğleniyor ve kolektif bir hayatı inşa ediyorlardı. O devirde büyük kentlerde dahi rastlanması sıkıntı olan toplumsal imkânlar, Sümerbank personelleri için gündelik hayatın sıradan birer kesimiydi. Örneğin stantta de aktarıldığı üzere, 1965 yılında sendikanın Beykoz Çayırı’nda düzenlemeye başladığı toplu sünnet düğünleri yıllar içinde“Çayır Şenlikleri”ne dönüşmüş, Zeki Müren’in sahneye çıktığı konserler çalışanların toplumsallaştığı alanlardı. Bunun yanı sıra pek çok Sümerbank fabrikasında çalışanların düzenlediği balolar, fabrika radyosu, gazetesi, tiyatrolar üzere faaliyette sürüyordu. “Sümerbanklı doğmak” tabiri, kurumun ömrün her alanına nüfuz eden tesirini özetliyordu.
