‘Atasözlerini birer kısa sinema üzere düşünebiliriz’

Ümran Avcı – Öykü ve romanlarında atasözlerine sıklıkla yer veren Başar Başarır, bu defa bir kelam derlemesiyle okurun karşısına çıktı; “Fukaranın Ahı / Şahane Atasözleri Defterim”… Çocukluktan itibaren kulağına çalan atasözlerini bir kenara not edip pul koleksiyonu yapar üzere toplayan Başarır, şahsi defterini meraklılarıyla paylaştı. Söz konusu çalışmada lisanlara pelesenk olmuş, zihinlere işlemiş ırkçı, cinsiyetçi, ayrımcı, berbatlığa art çıkan atasözlerini daha fazla sirkülasyonda olmasın fikriyle eledi. Seçtiği atasözlerini, edebiyatın hudutlarında dolaşarak yorumlayıp kendisindeki çağrışımlarını anlattı. Lisan seyahati sırasında kimi vakit anılarına yer verdi, kimi vakit da tarihi öykü ve Yeşilçam’ın nostaljik repliklerine satır açtı. Tüm bunları yaparken aşina olduğumuz mizahi lisanı tekrar sakınmadı.

■ Bu kitap vasıtasıyla atasözleri toplayıcısı olduğunuzu öğreniyoruz. Bu ‘meftun oluş’ ne vakit ve nasıl başladı?

Bizim meskenin kuytularında kelamlar, deyişler, kerametli laflar dolaşır, havada daima bu türlü masalsı bir tansiyon olurdu. Çocukluktan itibaren bu kelamlar ilgimi çekmeye başladı. Büyüklerin ortasında görünmez olup onların sohbetini dinlemeyi pek severdim. Atasözlerini bir defterde toplamaya başlamam çok sonradır, üniversite yılları herhalde. Babamın vefatından sonra yeterliden düzgüne üzerine düştüm. Eski evrakları buldum, defterleri karıştırdım falan.

■ Atasözlerindeki dişil yaratıcı zekâya dikkat çekip birçoklarının bayanlar tarafından söylenmiş olabileceğini var sayıyorsunuz. Bunu biraz açalım mı?

Atasözlerini birer kısa sinema üzere düşünebiliriz. Mevzuları, yerleri, karakterleri tahlil edebiliriz. Olay nerede geçiyor? Konusu edilen aksiyonu gerçekleştiren özne kimdir? Ve en değerlisi kelamın karnında saklanan mânâ nedir? Olay mesken içlerinde, mutfakta, hamamda filan geçiyorsa; sinemanın kahramanları gelin-kaynana ya geçinemeyen iki elti ise; mevzu da haset, kıskançlık, hasret, vefasızlık, takdir görmeme üzerine ise, işte o kelam mutlaka anasözüdür.

■ Atasözleri sizin tabirinizle geleneklerimiz, bizim öykümüz. Bu manada karşımıza karakter olarak nasıl bir cet portresi çıkıyor?

Biz nasıl bugün tutarsız bir hayat yaşayıp ipe sapa gelmez işler yapıyorsak, cetlerimiz da geçmişte tıpkı bizim üzere davranmış. Biraz da bu yüzden atasözleri sık sık tutarsız öğütler verir, tartışmalı yargılara varır. Kimileri ayrımcıdır, cinsiyetçidir, ırkçıdır. Ancak kimisi var ki inci üzere parlar, pırlanta üzere gününüzü aydınlatır. Demem o ki topyekûn bir hazine, her modülü altın kıymetinde bir servet değildir bu dağar. Ceddimiz her kelamı işine geldiği üzere anlamış, sırasında kalıplaşmış deyişleri bozup yerine öbür mânâlar koymuş. Bizim üzere insanlarmış onlar da. Hiç durmadan küçük çıkarlar peşinde koşan pak görünüşlü, halis niyetli beşerler yani.

‘Öğüt mü, yakınma mı, yoksa yalnızca saptama mı?’

■ Siz tercihen ayrımcılık kokanları elemiş de olsanız, düzgünlüğe ket vuran birtakım kelamlar kitapta tekrar de yer bulmuş. Bunları örneklendirelim isterim…

Irkçı, ayrımcı, cinsiyetçi sözleri ben kendi defterime alırım lakin elbette bu seçkiye koymadım. Evet, bir lisan varlığı, kültür pahası olarak benim için mânâlılar. Lakin artık neme lazım, niçin durup dururken bunları tekrar deverana sokayım? Aslında gereğince hoş, güzel, pırıltılı atasözü gereci mevcut elimizde. İnsani durumları çok güzel anlatan, acı gerçeği insanın yüzüne vuran şahane kelamlar var. Örneğin: “Doğruluk bir tek minarede kalmış, onun da içi eğri.” Ya da “iyiliğe yeterlilik olsaydı koca öküze bıçak olmazdı.” Babam şunu da çok sık söylerdi: “Kaç sevaptan, girme günaha.” Bunlara hiçbir lafım yok. Hatta şu ‘acı-ama-gerçek’leri de bir düzeyde kucaklayabilirim: “Köprüyü geçene kadar ayıya dayı derler”, “etek öpmekle dudak aşınmaz”, “baş sallamakla kavuk eskimez” ve benzerleri… Bunlar öğüt mü, yakınma mı, yoksa yalnızca saptama mı belirli değildir. Herkes işine geldiği üzere anlar, tekrarlar, hatta münasebet olarak ortaya koyar.

Beni asıl tilt eden, çok tehlikeli bulduğum kümede ise melek yüzlü şeytanlar dolaşıyor. Misal şu: “Sürüden ayrılanı kurt kapar”. Ya da şu: “Bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın.” Bunların bazısını seçkiye aldım fakat dilim döndüğünce tefe koymaktan geri durmadım. Umudum okurun hem kelama hem söyleyene karşı insafı, hakkaniyeti elden bırakmamaya çaba ettiğimi teşhis etmesidir. Aslında ne der atalar kelamı? “Dağda gez, belde gez, insafı elden bırakma!”