Orhun Yazıtları’nda vardı fakat görmedik! 1300 yıldır saklanıyor: ‘Türkün süper zihni’
Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – “Ayakta durarak özlemek mümkün mü?” Birinci bakışta sıradan bir dilbilgisi tartışması üzere duran bu soru, aslında zihinle kurduğumuza farkına varmadan dahil olduğumuz bir kozmosu işaret ediyor: Mental fiiller. Lisan Bilimci Doç. Dr. Kuban Seçkin, Türkçenin yıllardır göz ucuyla dahi bakmadığı lakin herkesin içinde taşıdığı bir probleme işaret ediyor: “Eğer bir fiilin gerçekleşmesi için vücut değil, sırf zihin gerekiyorsa o hâlâ fiil sayılmaz mı?“
Vurmak, atmak, oturmak üzere fiziki hareketleri anlatan fiiller ile düşünmek, anlamak, özlemek üzere büsbütün zihinsel bir dünyada vuku bulan fiillerin neden daima tıpkı kategoride ele alındığı, bugün de tartışma konusu. Bugüne dek Türkçe lisan bilgisi kitaplarında göz arkası edilen bu fiil tipi, yalnızca hareketi değil zihni de tanımlayan bir sınıfa işaret ediyor. Üstelik bu eksiklik sadece bir teknik ayrıntı değil, tıpkı vakitte Türkçeyi ve onu konuşan toplumu manaya biçimimizi de etkiliyor. Dilin zihinsel işleyişle olan derin bağını, “Madem ‘fiillerin gerçekleşme formlarına göre’ fiilleri sınıflandırıyoruz bu noktada yalnızca zihinde gerçekleşen düşünmek, özlemek üzere fiilleri neden başkalarıyla birebir değerlendirelim ki?” diyerek sorgulayan Lisan Bilimci Doç. Dr. Kuban Seçkin konuyla ilgili şu tabirleri kullandı:
“Türkçede yıllardır fiiller; iş, oluş ve durum olarak sınıflanır. Halbuki zihinle gerçekleşen fiiller bu tabloda yok sayılıyor. Bu büyük bir eksiklik.”
‘GRAMERLE SINIFLANDIRILAMAZ’
Doç. Dr. Seçkin’e göre, mental fiillerin lisandaki yeri yalnızca gramerle de sonlandırılamaz. Bu, birebir vakitte bir zihinsel gelişim meselesidir. Çocukların lisan ediniminde de bu fiillerin kıymetli bir yeri var. Yapılan araştırmalara gör, 1-2 yaş civarında yürümek, koşmak üzere hareket fiillerini kullanmaya başlayan çocuklar, 3-4 yaşlarına geldiklerinde anlamak, özlemek, hissetmek üzere soyut mental fiilleri de şuurlu olarak söylem etmeye başlar. Yani Kuban’a nazaran insan lisanı, zihinsel farkındalık arttıkça derinleşir ve bu derinlik, sözcüklere yansır.
Bir bebeğin lisan gelişimi evresini lisana uyarlayarak, ‘Acaba Türkçe de bir bebek üzere birinci doğumunda bu usul fiilleri kullanmamış ve 3-4 yaşlarına geldiğinde mi birinci kere mental fiilleri kullanmaya başlamıştı?’ sorusunu soran Doç. Dr. Kuban Seçkin Türkçenin tarihine döndü ve birinci olarak Orhun Abideleri’ne uzandı. ‘Türk Oğuz beyefendileri sözümü işice işitin/anlayın’ diye başlayan bir metinde epey fazla farklı mental fiil örnekleri karşısına çıktı. Bu da demek oluyordu ki aslında Türkçenin ‘ilk’ yazılı dokümanlarından daha evvel de şimdi keşfedilmemiş örnekleri olmalıydı. Zira hiçbir lisan emeklemeden koşamazdı.
Orhun Yazıtları
‘BİRDEN FAZLA MANAYA ATIFTA BULUNUYOR’
“Abidelerden öncesinin de var olabileceği zati malumun ilanı, bu durum da öbür bir araştırma konusu. Lakin dikkat çekmek istediğim konu, Eski Türkçe periyodunda bile olsa bir fiilin birden fazla manaya, birden fazla zihinsel kategoriye atıfta bulunabilmesi” diyen Doç. Dr. Kuban Seçkin, konuyla ilgili araştırmalarını şöyle aktardı:
“Söz gelimi Köktürk metinlerinde “gör-” fiili, hem “böyle kolay erişilir bir yerde ebedî taş hak ettirdim, yazdırttım. Onu öylece görün ve öğrenin” örneğindeki üzere zihnin ‘algı fiili’ kategorisinde görülür. Hem de bir Uygur metninde “Fenayız, kötüyüz. Azı birden fazla görmüştük. Asker sevk ettim der imiş” örneğindeki üzere zihnin ‘idrak fiili’ kategorisinde görülebiliyor. Temel manasıyla mental sürecin algı etabında tercih edilen bu fiil, metaforlaşarak temel manasından ayrılıp ‘anlamak, fark etmek, sezmek, kavramak, idrak etmek, vb.’ manalarında Eski Türkçe periyodu metinlerinde de kullanılabiliyor. Metinde azı yahut birden fazla görülüp, fark edip, anlayıp ona nazaran asker gönderilmiş bilgisi veriliyor. Ya da Kutadgu Bilig’de Yusuf Has Hacip, Ay-Toldı’nın öteki insanlardan farklı olduğunu anlamasını “ḥacib kördi ay toldı ḳılḳı yaŋı / erende aḍınsıġ bireyde öŋi (Ay-Toldı’nın diğerlerinden farklı olduğunu/başka bir hal ve hale sahip olduğunu gördü” halinde ‘gö’ fiili ile anlatabiliyor. Bunun bir benzerini kelam gelimi İngilizcede de “Do you see what i mean? (Demek istediğimi anladın mı?)”, “She doesn’t see the point. (O, değerli noktayı anlamadı.)”, “You have to key in your password first. / Oh, I see. (Önce şifreni girmelisin. / Aa, anladım.” üzere görmek (to see) fiili anlamak (to understand) manasında kullanılabiliyor. Yalnızca eski Türkçe metinlerinde değil öteki Türkî lisanlarda de mental fiiller var. Hatta Azerbaycan, Türkçesinde ‘tefekkür fiilleri’ isminde, Tatar Türkçesinde ‘hissî kavrayış fiilleri’ üzere dilbilgisel kategoriler bile var.”
‘BAKMAK İLE GÖRMEK BİREBİR MI?’
Mental fiillerin ayrımının günlük lisanda bile sezildiğini belirten Doç. Dr. Seçkin, şu ayrıma dikkat çekti: “Bakmakla görmek tıpkı şey değildir. Bakmak fizikî bir harekettir, görmek ise zihinsel bir harekettir. Baktığımız objeleri algılar, içsel bir yorumla mana dünyamıza dahil ederiz.”
Kuban’a nazaran duymak pasif bir durumken, dinlemek faal ve mental bir süreci tabir eder. Bu ayrımlar bile aslında mental fiillerin günlük hayattaki kullanımda varlığını ve ehemmiyetini gözler önüne seriyor.
‘TOPLUMUN ZİHİN DÜNYASINI YANSITIYOR’
“Toplumun lisan kullanımı onun zihin dünyasının lisanına ne ölçüde yansıdığı da bir nevi gelişmişlik göstergesidir” diyen Doç. Dr. Kuban Seçkin, “Dolayısıyla emekleyen bir insanın kullanamadığı fakat aşikâr bir olgunluğa eriştikten sonra şuurlu bir formda kullanabileceği fiil çeşidi olan mental fiillerin kullanım sıklığı ilgili lisanın ‘koşup koşmadığı’ konusunda bize bittabi fikir verebilir” sözlerini kullandı. Mental fiillerin şimdi müfredata resmi olarak girmediğine dikkat çeken Doç. Dr. Kuban Seçkin sözlerini şöyle noktaladı:
“Sözcükler toplumu yansıtan ayna niteliğindedir. Bozkır kültüründe yetişmiş ve kendi kültürlerini Anadolu’ya kadar taşıyıp geliştirmiş olan bizlerin hem toplum olarak standart yazı lisanında hem de bireylerin şahsî lisan kullanımlarında yer alan mental fiiller ve bu fiillerin bilgisine sahip olmak ile toplumun ‘gizli odalarında’ saklanmış zihin dünyalarını gözler önüne serilecek. Bilhassa yalnızca insan zihninin derinliklerinde gerçekleşen olayları lisana dökmede kullanılan mental fiillerin tespit edilmesi, çeşitliğinin ortaya konması ve bunun müfredatta olması, temelde bir kültür taşıyıcısı olan lisanın gelişmişliğinin ve nasıl gelişerek yaşamaya devam ettiğinin de bir göstergesi olacak.”
