Bardağı taşıran son damla! Komşu komşunun kolonunu kırıyor, fırın varsa yıkıyor
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Hiçbir kelebeğin kanatları eşit dizaynda olmadığında uçabildiğini gördünüz mü? Renkleri ve desenleri bile simetrik iki kanadı onun hayatını sürdürmesini, uçmasını ve ‘kelebek’ olmasını sağlayan şeydir. Doğa bile istikrar ve eşitliği pek çok canlının bedeninde yaşatıyorken, beşerler gelecek kuşaklara yaşanabilir kentler inşa etmek konusunda en kıymetli ayrıntısı atlıyor olabilir mi? ‘Eşitlik’ birçok vakit, pek çok alanda sevilen bir kavram olsa da, inşaat konusunda olmazsa olmaz bir yeri de var. Bilhassa de kentleşmenin Türkiye’de olduğu üzere bitişik nizam yapılar, ikiz ya da taban katı üst katlarına oranla daha yüksek tavanlı inşa edilen yapılar, bazen sarsıntıda farklı davranış gösterebiliyor. Bitişikler birbirini yıkabilirken, ikizlerden biri ayakta kalıp biri yıkılıyor. Altına dükkân yapılmış binalarda ise içinde ‘fırın’ olanlar farklı etkilenebiliyor. İstanbul’daki 6.2’lik sarsıntıda ise hiçbir yapının yıkılmaması tahminen de ‘13 saniye’nin getirdiği bir baht olabilir. Aksi halde bitişik nizam inşa edilmiş yapılarda göz gerisi edilen ‘eşitlik’ büyük tehlike yaratıyor. Pekala, kelebeğin kanatlarındaki sır, İstanbul’un yapılarında nasıl ortaya çıkıyor? Giriş katında fırın olan binalardaki risk niye yükseliyor? Merak edilen tüm soruları Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) İnşaat Mühendisliği Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet Türer, ‘çekiçleme’ ayrıntısıyla Milliyet.com.tr’ye anlattı.
AYNI DÜZEYDE DEĞİLSE ÇEKİÇLEME DEVREYE GİRİYOR
Çarpık kentleşmenin hâkim olduğu noktalarda sık görebileceğiniz bir ‘manzara’ vardır. Hiçbir bitik blok birbiriyle birebir düzeyde değildir. Bu, keşke yalnızca imaj kirliliğine neden oluyor olsaydı. Ancak gereğince berbat görünen bu yapılaşma, tıpkı vakitte zelzele tehlikesi altındaki kentlerde karşımıza ‘büyük risk’ olarak çıkıyor. ‘Komşu komşunun külüne muhtaçtır’ derken, komşu komşunun duvarını kullanıyor, mümkün bir zelzelede ise komşu komşunun kolonunu kırıyor. Tüm bunlar yakınlığın aslında 1 duvar gerisinden çok, kalplerde olması gerektiğini gözler önüne seriyor. En çok da bitişik yapılarda tıpkı düzeyde olmayan taban ve tavana sahip iki bina ortasında gözlenen bu durum, yapıların birbirini yıkmasıyla sonuçlanıyor. Prof. Dr. Ahmet Türer ‘çekiçleme etkisi’ denen bu yıkımı, şöyle anlatıyor:
“Bitişik nizam yerleştirilmiş binalar ortasında kalan ara birçok vakit sıfıra yakındır. Yani bir binanın yan duvarı komşu binanın yan duvarına temas eder. Birtakım binalarda, genel uygulamaya ters olarak tuğla duvarın bile örülmediği ve iki binanın birebir tuğla (bölme duvarı) kullandığını görüyoruz. İki bina birbirine yapışık durumdayken sarsıntı olduğu vakit, ekseriyetle binaların salınım dönemleri farklı olacağı için iki binanın ayrılıp sonra birbirine vurduğu görülür. Bu sırada hasar oluşur ve iki binanın birbirine çarparak hasar vermesine ‘çekiçleme etkisi’ denir. Şayet binaların döşemeleri birebir düzeyde değilse, çekiçleme tesiri daha da makus olur. Zira komşu binaların döşemeleri, başka binaların kolonları hizasına geldiği için döşemeler kolonlara vurarak daha çok yapısal hasar oluşturur ve binaların yıkılmasını kolaylaştırır.”
YIKIP YAPMAK MI, GÜÇLENDİRMEK Mİ MALİYETLİ?
Özellikle zelzele konusunda en tartışmalı noktalardan biri olan megakent İstanbul, bitişik nizam ve çarpık kentleşmenin de sık görüldüğü ilçeleri sonları içinde barındırıyor. Ataköy ve Şirinevleri birbirinden ayıran D-100 karayolu, aslında iki ilçenin mümkün bir sarsıntı karşısında yapısal hasarı ne kadar farklı ölçüde alabileceğini de ortaya koyacaktı. Çünkü çarpık, sistemsiz, mühendislik hizmeti almamış ve bitişik nizam yapılar, her manada zelzelenin yıkıcı gücüne dayanıksızdı. Ataköy’de ise tünel kalıpla inşa edilen apartmanlar on yıllardır ayaktaydı. Üstelik epey geniş yeşil alana sahip semt, toplanma alanları konusunda da daha tertipliydi. Peki Şirinevler de Ataköy üzere düzenlenip yenilenemez miydi? Prof. Dr. Ahmet Türer maliyet konusunda güçlendirmenin mi yoksa yine inşa etmenin mi mantıklı olduğuna dair soruları yanıtladı.
Prof. Dr. Ahmet Türer, “Çekiçleme yaşanma potansiyeli olan binalara yapılacak müdahaleler için dünyada yapılan çalışmalar vardır. Bunlar çarpışmanın oluşacağı taraftaki kolonların güçlendirilmesi ve her iki binaya da yapısal müdahalelerde bulunmak olarak özetlenebilir. Yapısal müdahaleler ortasında otomobillerin amortisörlerine benzeyen, yağ içeren viskoz (akışkan) sönümleyicilerin kullanılması vardır. Kimi çalışmalarda da yapısal taşıyıcı sistemi oluşturan betonarme çerçevenin hareketlerini azaltıcı sürtünme sönümleyiciler yahut perde duvarlar konulması önerilir. Perde duvarların eklenmesi, binanın sarsıntıya karşı genel dayanıklılığını değerli düzeyde artıracağı için yalnızca çekiçleme tesirine değil, sarsıntıya karşı direncine de büyük katkı sağlar. Viskoz sönümleyicilerin iki yapı ortasına yerleştirilmesi hayli güçtür. İki bina ortasında santimetreler düzeyinde olan uzaklığa bir sönümleyici yerleştirmek mümkün olmadığı için, iki bina içine taşan sönümleyiciler kolon ve döşemelere bağlanabilir” diye konuştu. Lakin bu formülde bir ‘olumsuzluk’ kelam konusuydu. Prof. Dr. Türer bunu da açıklayarak, tekrar inşayla ilgili değerlendirmelerde bulundu.
“Bu yol hem estetik açıdan makus bir imaj oluşturur, hem de bilhassa kat döşemelerinin farklı kotlarda olduğu durumlarda uygulama daha da zorlaşır. Bu sebeple, döşemenin çarpacağı kolonların güçlendirilmesi ve mümkünse bu güçlendirme sırasında öbür binanın döşemesiyle kolon ortasına bir sönümleyici yerleştirilmesi önerilir. Her kat için birden fazla sönümleyici kullanılması yararlıdır. Bütün binanın yıkılarak tekrar yapılması, öbür bina ile ortanın açılmasının mümkün olmaması sebebiyle bir tahlil olarak görülmez. Her iki binanın yapısal güçlendirmesi ile yıkıp tekrar yapılması ortasındaki maliyet farkı, her binanın özelliklerine (inşa yılı, kat sayısı, toplam alanı, mevcut yapısal durumu vb.) bağlı olarak değişir. Güçlendirmenin tekrar yapmaya nazaran biraz daha düşük maliyetli olması beklenir. Güçlendirme her vakit kolaylıkla göze alınabilecek bir çalışma değildir. Ekseriyetle betonarme binaların ekonomik ömrü 50 yıl olarak kabul edilir. Bu noktada, kalan ömür ve güçlendirme maliyeti oranlanarak kolay bir hesap yapılabilir. Örneğin, yapılacak güçlendirme çalışmaları binanın tekrar imal maliyetinin yüzde 60’ı kadarsa ve bina 40 yaşındaysa, kalan ömre nazaran yüzde 60’lık bir harcama yapmak mantıklı olmayabilir. Bu durumda binayı yıkıp tekrar yapmak daha gerçekçi bir yaklaşım olur.” – Prof. Dr. Ahmet Türer
3 KRİTİK DÖNÜM NOKTASI: 1975, 1998 VE 2000
Deprem tehlike haritaları her değiştiğinde yönetmelikler de değişiyor, riskli yapıların sayısı ise ne yazık ki her geçen gün ve değişen her yönetmelikteki güncellemeler sonrası artıyordu. 300 bin riskli bina içinde ise 1556’sı ‘tabut bina.’ Yeni her an, bir zelzele olmasa bile çökme riskiyle karşı karşıya. Lakin bu binaların çökmesine neden olan şey her vakit çekiçleme olmayabilir. Bunun yanında pek çok parametrenin kıymetlendirilmesi ve yapıların her türlü tehlikeye karşı risksiz hale getirilmesi gerekiyor. Prof. Dr. Ahmet Türer, bu parametrelerin ne olduğunu ve 3 dönüm noktasını anlattı. “ODTÜ İnşaat Mühendisliği Kısmı’nda de iki farklı lisansüstü öğrencimle çekiçleme tesirine misal birçok parametre tespit ettik. Bunlardan en kıymetlisi, ‘yumuşak kat’ olarak tanımlanan durumdur. İkincisi ise yapıda gereğince perde duvar bulunmamasıdır. Perde duvar, kolonlara benzeyen lakin bir boyutu öbür boyutundan 5 kat yahut daha fazla uzun olan taşıyıcı betonarme duvarlara denir. Binalarda ‘çıkma’ (taşan katlar) olması da kıymetli bir parametredir” diyen Prof. Dr. Türer, sözlerine şöyle devam etti:
“Eğer binanız 1998 yönetmeliğinden evvel inşa edildiyse, muhtemelen düz donatı kullanılmış olması ve 1975 yönetmeliğine nazaran tasarlanmış olması nedeniyle ek yapısal zayıflıklar içerir. Kolon-kiriş birleşimlerinde etriye sıklaştırması yapılmış olması gerekir ve kolon kiriş temaslarında da etriye olması gerekir. Etriyelerin 90 derece değil, 135 derece bükülmüş olması gerekir. Ayrıyeten kolonların kirişlerden daha güçlü olması temeldir. 2000 yılından evvel yapılan binalarda, kirişlerin kirişlere bindirildiği bir yaklaşım çok sık görülüyordu. Kolon ve kirişlerin tertipli çerçeveler oluşturması gerekirken, mimari projeye ahenk sağlamak maksadıyla kirişlere zikzak çizdirmek üzere uygulamalar zelzele tesirlerine karşı zayıf taşıyıcı sistemler oluşturdu. ‘Kısa kolon’ dediğimiz, pencere açıklıklarının alt ve üst kısımlarında oluşan düzensizlikler, birtakım kolonların çok yük çekerek hasar görmesine yol açar. Ayrıyeten, simetrik olmayan yapılar zelzele sırasında burulma tesiriyle kimi elemanları daha fazla zorlar ve bir bölgede çok hasar oluşması binanın sistemsiz biçimde yıkılmasına sebep olabilir. Deprem yönetmelikleri daima yenileniyor ve güzelleşiyor. Eski binaları yeni yönetmeliklere nazaran denetim ettirmeliyiz. Otomobil lastiklerini bile 5 yılda bir değiştiriyoruz lakin 1975 yönetmeliğine nazaran tasarlanmış binalarda endişelenmeden oturabiliyoruz.”
6 ŞUBAT’TA MEVT GETİREN ‘FIRINLAR’ OLABİLİR Mİ?
İçerisinde fırın olan yapılar, vakitle deforme olan beton ve demir yapısıyla sarsıntıya karşı da dayanıksız hale gelebilir mi? Daima ısınan ve soğuyan yapı, ömrü kısalmış ve artık içindekilerin gereğince inançta olmadığı bir yapı haline gelebilir. Pekala bunun nedeni ne? Fırınlar koskoca binaları yıpratıp yıkıma biraz daha yaklaştıracak ne yapıyor olabilir? Prof. Dr. Ahmet Türer mevzuya ait, “Son Kahramanmaraş zelzelesinde gözlemlediğimiz bir öbür değerli husus ise, binada yüksek sıcaklık oluşturan ekmek fırını üzere işletmelerin, fırın ve baca etrafındaki betonarme taşıyıcı elemanlarda ısı yalıtımı yetersiz olabildiği için beton dayanımının ısınma soğuma döngüleri sebebiyle düştüğü ve beton ile donatı ortasındaki aderansın zayıfladığıdır. Bu da zelzele performansını önemli formda azaltır. Ekmek fırınlarının müstakil binalarda ve ayrık nizamda inşa edilmesi kuralı, 10 Kasım 2014 tarihinde İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına Ait Yönetmelik’te yapılan değişiklikle getirilmişti. Lakin mevcut işletme ruhsatı bulunan fırınlar bu koşulun dışında kalıp faaliyetlerine devam etmişti. Bu nedenle, binalarında yıllardır faaliyet gösteren fırınlar bulunan yapıların bilhassa bu zayıflatma tesirine dikkat etmeleri ve binalarını sarsıntıya karşı denetim ettirmeleri ehemmiyetle tavsiye edilir” diye konuştu. Üstelik bunun bir örneği bile vardı ve birebir halde inşa edilmiş ‘A’ ve ‘B’ blokların yazgısını fırın değiştirmişti.
“Kahramanmaraş zelzelesinde yıkılan bir binanın A ve B blokları birbiriyle büsbütün tıpkı (ikiz) olmasına karşın, bloklardan birinde ekmek fırını ve binanın içinden çıkan bacası bulunurken, öbür blokta fırın yahut baca bulunmuyordu. Her iki blok da tıpkı tarihte, birebir dizaynla ve birebir müteahhit tarafından inşa edilmişti. Sarsıntıda ise fırın bulunan blok yıkılırken, başka blok ayakta kalmıştı. Bölgede yıkılan bir öteki binanın da alt katında fırın/pastane işletmesi bulunması, birinci bakışta tesadüf üzere görünse de bölgede yer alan çok sayıda yüksek katlı binada hasar gözlenmemesi, bu durumu dikkat alımlı kılmıştı. Yapılan literatür taramasında, beton dayanımı ve donatı-beton aderansının, 20’den fazla ısıtma-soğutma döngüsü sonrasında değerli ölçüde azaldığı görüldü. Fırınların sıcaklığı yaklaşık 200°C civarında olmasına karşın, literatürde daha düşük örneğin 80°C üzere sıcaklıklarda bile daima ısıtma-soğutma döngülerinin yapısal zayıflıklara yol açabileceği gösterildi. Fırınların her gün yakılıp soğuduğu ve onlarca yıl çalıştığı düşünüldüğünde kıymetli risk faktörü oluşturduğu söylenebilir. Bacaların ve fırınların etrafında çok yeterli bir ısı yalıtımı yapılması ya da bacaların direkt binanın dışından çıkarılması durumunda bu tesir azaltılabilir. Bu nedenle her fırın bulunan bina kesinlikle zayıftır demek gerçek olmaz. Fakat kuşku uyandıracak durumda olan binalarda kesinlikle ayrıntılı denetimler yapılmalı. Zira zati zayıf olan bir yapıda bu cins ek zayıflıklar ‘bardağı taşıran son damla’ olabilir.” – Prof. Dr. Ahmet Türer
