‘Ne eksiksiz ilahlar ne de büsbütün düşmüş canavarlarız’
Efnan Atmaca – Mihail Bulgakov’un ünlü yapıtı “Köpek Kalbi”nde insan beyni ve gençleşme üzerine çalışan Profesör Preobrajenski yeni bir deney tasarlar. Sokak köpeği Şarik’e ölümcül riskleri olan bir ameliyatla beşerden alınan hipofiz bezleriyle testisleri nakleder. Dünya tatlısı sokak köpeği ameliyattan sonra arsız, yüzsüz, şehvet düşkünü ve kaba saba bir beşere dönüşür. İstanbul Büyükşehir Belediye Tiyatroları’nın yeni dönem oyunu “Köpek Kalbi”, Sovyet Rusyası’ndan günümüze uzanan ‘zamansız’ bir öykü anlatıyor. Hem insanı hem sistemlerin yaratmak istediği toplumu eleştiriyor. Ancak en çok da insanın kötülüğünün peşine düşüyor. Oyunun direktörlüğünü ise Onur Demircan üstleniyor.
– “Köpek Kalbi” ironi penceresi altında sert ve vakitsiz bir hiciv sunuyor. Siz oyunu sahnelerken periyoda sadık mı kaldınız yoksa günümüze dair esintileri de eklediniz mi?
Bir direktörün, yaşadığı dünyayla ne cins sıkıntıları olduğunu anlamadan ve buna uygun metinler seçmeden, yalnızca dekoratif işler yapabileceğini düşünen biriyim. “Köpek Kalbi”ni sahnelemeye beni çeken şey, 1925 yılında Moskova’da Sovyet rejiminin yaptıkları değil, değişen güç istikrarları içinde var olmaya çalışan insanlardı. Bulgakov, dünyanın rastgele bir yerinde yaşanabilecek bu insanlık durumunu, hatası yalnızca sisteme yüklemeden, vakitsiz ve tarafsız bir lisanla anlatmış. Bu yüzden günümüzü çağrıştıracak bir şey eklememize gerek kalmadı. Birebir insanlık durumu, 100 yıl sonra hâlâ tıpkı çarpıcılığıyla hayatımızın ortasında duruyor.
– Eser, erk sahibi olanlara dair bir tenkit niteliği taşıyor. Ve aslında bize gücü elde eden kim olursa olsun hâkim sınıf olduğunda ‘ezen’e dönüştüğünü söylüyor.
Sistemler, insanların tanımladığı soyut yapılar olduğu için uygunluğu ve berbatlığı sadece o sisteme tesir eden beşerler üzerinden değerlendirebiliyoruz. “Köpek Kalbi”, erki ele geçirenin sonunda tiranlaşacağını savunan bir eser üzere görünse de aslında daha kritik bir soru soruyor: Bir köpek beşere dönüşüp yani bir bebek üzere tüm yeni bilgilere açık hâle gelip kendine kimi önder olarak seçeceğine nasıl karar verir? İnsan, uygun ortam sağlandığında tembel, bencil ve zevk düşkünü tabiatından vazgeçmek istemiyor. Tüm bu imkanları sağlayan bir kümenin içinde var olduktan sonra herhangi bir sistemi yanlışsız işletmesini beklemek bir yanılgı olmaz mı?
– Sokak köpeği Şarik beşerden alınan hipofizlerin ve testislerin kendine nakledilmesiyle berbat bir yaratığa dönüşüyor. Burada da en makus canlının insan olduğuna dair atıf var. Ne dersiniz bu bahiste?
Oyunda, Şarik’i insanlaştıran Profesör Preobrajenski, artık insan olan Şarikov hakkında şöyle diyor: “…sorun artık bir köpek kalbi değil, insan kalbi taşıması. Var olanların en rezilini.” Bulgakov’un en sevdiğim taraflarından biri, insan tabiatının ikiliğini ve ironisini çok uygun bilmesi ve bunu yapıtlarına mükemmel bir formda yansıtması. Evet, Profesör Preobrajenski’ye insanın doğadaki en berbat canlı olduğunu söyletiyor lakin birebir vakitte onu bir ilah kompleksi içine hapsediyor. Kendini eksiksiz insan olarak gören birinin, insanları tabiattaki en makus varlıklar olarak nitelemesi ironik bir trajedi yaratıyor. Oyunun kara güldürü katmanını da işte bu ikilik oluşturuyor. Biz ne harika ilahlar ne de büsbütün düşmüş canavarlarız. Vakit zaman içimizdeki köpek insanlaşıyor, bazen de insanlığımız köpekleşiyor.
‘İnsan tabiattaki her şeyi şekillendirmek istiyor’
– İnsan, hayvanları farklı farklı yollarla tabiatlarından koparıp kendi keyfine nazaran şekillendiriyor. İnsanların hayvanları bile manipüle edip hizmetine alma hırsını neye bağlıyorsunuz?
Bunu sadece hayvanlara yapmıyoruz; “Köpek Kalbi”, bir hayvan üzerinde gerçekleştirildiğinde büyük sonuçları olabilecek bir dönüşümü tartışmak için odağına bir köpeği koyuyor. Ancak aslında, insan tabiattaki her şeyi ateşi, toprağı, suyu şekillendirmek istiyor. Yapıttaki temel sıkıntı de bu: “Bakın, bu cisim bu hâliyle tahminen düzgün lakin ben onu aklımla daha âlâ bir hâle getireceğim.” İnsanların, her şeyi daha düzgüne götürebileceğine dair kibri, toplumsal hiyerarşide güç ve kelam sahibi olma isteğiyle birleşiyor. Bu yüzden herkes o işi, patlayan borunun başındaki tesisatçıdan, otobüs sürücüsünden ya da bir sinemanın direktöründen daha yeterli bildiğini düşünüyor.
– Oyunda toplum mühendisliği eleştiriliyor. Türkiye bu manada değerli bir laboratuvar. ‘80’lerde dizayn edilen toplum yerini 2000’lerin sonuçlarına bıraktı. Bencilliğe uzayan bireyciğilin ve tüketimin tepe yaptığı bir devirdeyiz. Siz nasıl görüyorsunuz yaratılmak istenen toplumu?
Bugün, bireycilik ve tüketim kültürü en üst düzeyde. Ancak bu Türkiye’ye has değil, tüm dünya ‘80’lerde yapılan politik ve ekonomik tercihlerin sonuçlarıyla yüzleşiyor. 2025 yılındayız, kişisellikle büyüyen o jenerasyon yaşlandı ve ferdi yaşlılar olunamayacağını, insanın toplumsal bir varlık olduğunu hepimiz görüyoruz. Ancak tüketim toplumu güçlenerek varlığını sürdürmeye devam ediyor ve bunun mümkün sonuçlarıyla şimdi yüzleşilmedi. Tüketim toplumu siyaset, sermaye ve toplum üzere üç büyük değişkene bağlı olduğu için varacağı yeri ve sonuçlarını görmek çok güç.
