Erzurum’u sarsan 4.3’ün bir manası var! 37 yılda 3 kere kırıldı: ‘Yedisu da etkileyebilir’
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Dün saatler 15.21’i gösterdiğinde Kandilli Rasathanesi’nin ‘son depremler’ bilgilerine Erzurum üst merkezli 2.7 büyüklüğünde bir zelzele olduğu yansıdı. Bu zelzelenin üzerinden çok geçmeden, 15.27’de bu defa büyüklüğü 4.3 olan bir sarsıntı daha kaydedildi. 21 Şubat günü kent, mikro zelzelelerin üst merkezi olmaya devam etti. Erzurum, etrafında ve altında faal faylar bulunan ve Türkiye’nin geçmişte acı zelzele tabloları gördüğü bir kentti. O denli ki 20’nci yüzyılda 4 sefer yıkıcı zelzelelerle yüzleşmişti. İlki 1924’te olan bu zelzelelerde Mustafa Kemal Atatürk de Erzurum’daydı. Üstelik 37 yıl içinde 3 sarsıntıda büyük hasar almış ve Türkiye’de öteki hiçbir zelzelede görülmeyen görünümler kameralara yansımıştı. Devrin gazeteleri, yaşananları ‘ilk’ diye servis etmişti. Muhtemelen de birinci ve son kere yaşanmış acılar, beraberinde değişik olaylar silsilesini getirmişti. Peki 1966 ve 1983’te Erzurumlular ne yaşadı? Bugünkü 4.3’lük sarsıntının şifreleri ne? Erzurum’da yaşananları ve yaşanabilecekleri, Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi, Afet İdaresi Uzmanı Doç. Dr. Bülent Özmen tüm detaylarıyla Milliyet.com.tr’ye anlattı.
37 YILDA 3 KERE KIRILDI: 5 BİNDEN FAZLA ÖLÜ
Erzurum’un aletsel devirde yaşadığı birinci büyük zelzele 1924’teki Pasinler sarsıntısıydı. Erzurum 1924 yılında üç başka sarsıntının üst merkezi olmuştu. İlk sarsıntı 13 Mayıs 1924’te, 2’ncisi 6 Eylül 1924’te, en şiddetli ve yıkıcı olanı ise 13 Eylül 1924 tarihinde Erzurum’u vurdu. 13 Eylül’deki sarsıntı 6.8 büyüklüğündeydi ve çok sayıda can kaybını beraberinde getirmişti. Daha evvelki sarsıntının yaraları şimdi sarılmadan gerisi arkasına sarsıntılar yaşanması Erzurum’daki durumu güzelce zorlaştırmıştı. 6.8 büyüklüğündeki sarsıntı esnasında Trabzon’da bulunan Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa sarsıntı haberini alır almaz seyahat programını iptal etmişti. Ulu liderin o andan itibaren birinci işi Erzurum’a gelerek, depremzedeler için çalışması oldu. Atatürk, zelzele bölgesine gelerek devlet kurumlarının çalışmalarını yerinde inceledi ve kurulan yardım komitesini ziyaret etti. Doç. Dr. Bülent Özmen’e göre, Atatürk’ün sarsıntı olduğunda Karadeniz seyahatinde olması, zelzele haberini alır almaz bölgeye ulaşması ve sarsıntı çalışmalarına şahsen katılarak afeti yönetmesi, halkın problemleri ile ilgilenmesi ve aktif tahliller üreterek vatandaşın meselelerini kısa vakitte çözülmesini sağlaması açısından değerliydi. Üstelik Paşa’nın, eşinin ve maiyetinde bulunan başka kişilerin yardımları, Hilal-i Ahmer Cemiyeti, yani bugünkü ismiyle Kızılay’ın çalışmaları da tesirli olmuştu. 1900’lerden evvel de Erzurum pek çok zelzele yaşadı. 1268, 1458, 1482, 1584, 1852, 1859, 1868, 1875 yıllarında yaşanan sarsıntılar de Erzurum’u yıkmıştı. Doç. Dr. Bülent Özmen Erzurum’un sarsıntı geçmişini şöyle anlattı:
“Bugün meydana gelen zelzeleye yakın bir noktada meydana gelmemiş olsa da Erzurum 1946’daki 5.7 büyüklüğünde olan Varto-Hınıs, 1966’daki 6.9’lık Varto ve 1983 yılındaki 6.8 büyüklüğündeki Erzurum-Kars sarsıntılarından değerli derecede etkilenmiş, çok sayıda can kaybı yaşanmış ve birçok meskenin yıkılmasına neden olmuştu. Dün meydana gelen 4.4 büyüklüğündeki sarsıntıya bakarak bölgede daha büyük bir zelzelenin meydana geleceğini söylemek mümkün değil. Gerek 19 Ağustos 1966 tarihinde meydana gelen 6.9 büyüklüğündeki sarsıntıda kırılan Varto Fay Zonu’na yakın bir bölgede meydana gelmesi, gerekse de geçmişte bölgenin çok sayıda hasar yapan zelzelelerle sarsılmış olması ve Türkiye’nin birçok bölgesi üzere bu bölgenin de zelzele tehlikesi epeyce yüksek bir bölge olduğunu göstermesi açısından kıymetli. Ayrıyeten bu günlerde çok sık gündeme gelen Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun Yedisu segmentinin tesiri altında bir bölgede bulunması açısından da değerli. Birçok bilim insanı tarafından sismik boşluk olarak gösterilen ve 1784 yılından beri kırılmayan Yedisu segmentinde meydana gelebilecek 7’den büyük bir zelzele, Erzurum dahil birçok ili etkileyecek ve hasara neden olacaktır.”
SABAHTAN AKŞAMA KADAR EKMET DAĞITTILAR
Takvimler 19 Ağustos 1966’yı gösterdiğinde Erzurumlular, 20’nci yüzyılda kenti vuran 3’ncü yıkıcı sarsıntıyla yüzleşmek üzereydi. 6.5’lik zelzele saniyeler içinde meskenleri yıkmış, 3 binden fazla kişiyi hayattan koparmıştı. Varto üst merkezli sarsıntının üzerinden 3 gün geçtiğinde, köyler artık yiyecek ve pak su gereksinimini çok daha fazla hissediyordu. 22 Ağustos günü, 5 uçak sabahtan akşama kadar dağ köylerine havadan ekmek attı. Depremzedelerin yaşadığı yüksek dağlara ulaşmanın en kolay yolu buydu. Her köye 125 adet ekmek atılmış ve zelzeleden sonra kimsenin açlıktan hayatını kaybetmemesi için uçaklar gökyüzünü arşınlamıştı. Muş ve Erzurum’un etkilendiği bu zelzelede Varto’da kurulan seyyar mutfak da günlerce depremzedelere sıcak yemek pişirdi. Bölgede yaşanmış ve Erzurum’u etkilemiş çok sayıda zelzele olmuştu. Yani Erzurum üst merkezli zelzeleler olmadan bile kent ağır hasar alıyordu. Dün yaşanan 4.4’lük (AFAD) sarsıntı de ‘bölgede kırılmayı bekleyen faylar olduğunu’ anlamak açısından değerliydi.
Doç. Dr. Bülent Özmen 21 Şubat tarihli zelzeleye ait, “Hınıs (Erzurum)’da 21 Şubat 2025 Cuma günü saat 15.27’de 4.4 büyüklüğünde bir zelzele yaşandı. Zelzele Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun devamı niteliğinde olan MTA tarafından Akdoğan fayı diye isimlendirilen ve haritalanan canlı fayın yaklaşık 15 km kuzeyinde Hınıs ilçesine bağlı Bayırköy ve Tellitepe köylerine çok yakın bir noktada meydana geldi. Bu büyüklükte sarsıntılar Türkiye’nin her yerinde meydana gelebilir. Bu açıdan bu sarsıntıya özel bir şey yüklemek, yani ‘olası büyük bir zelzelenin habercisi olabilir’ demek mümkün değil. Lakin bu zelzelesi Türkiye’nin birçok yeri üzere bu bölgede kırılmayı bekleyen faylar olduğunu göstermesi açısından kıymetli olduğunu söyleyebiliriz. Erzurum 13 Eylül 1924’te Pasinlerde meydana gelen 6.9 büyüklüğündeki zelzeleden değerli derece etkilenmiş ve kentte çok sayıda can kaybı ve yıkım olmuştur” diyor.
ERZURUM’DA ACININ TABLOSU: ‘1983’TE KURT BASKINI’
Bin 233 kişinin hayatını kaybettiği 30 Ekim 1983’teki 6.9’luk Erzurum sarsıntısında, 30 bin 347 hayvan da telef olmuştu. Depremde 33 köy haritadan silinmiş ve 11’i de oturulamayacak hale gelmişti. Yaşananlar acı tabloları beraberinde getirmiş olsa da, kimsenin beklemediği öbür bir tehlike daha vardı. Kurtlar! Depremzede vatandaşlar geceleri battaniyelere sarılarak dışarıda geçiriyordu. Mevsim prestijiyle havalar da güzelce soğumuş ve beslenmek için av arayan kurtlar, köylerdeki kan kokusunu duymuştu. Geceleri nöbetleşe uyuyan Horasan Pasinler ve Sarıkamışlı köylüler büyük sopalar, tüfek ve tabancalarla kurtlardan korunmaya çalışıyordu. 1983’ün acı tablolarının kaydedildiği Erzurum’da enkaza dönen köylerde depremzedeler, günlerce ‘kurtların sesiyle’ diken üstünde hayatta kalma gayreti verdi. Papa II. Paul de Erzurum’daki zelzelenin akabinde tüm dünyaya davette bulunmuştu. Çağrının akabinde Alman Kızılhaç’ı 14.6 milyon lira, Roma Katolik Örgütü Erzurum için 8 milyon lira bağış yaptı. Eş vakitli olarak ABD ve UNESCO’da acil yardım daveti yapıyordu. 1983, Erzurum için bugüne kadar yaşanmış son zelzele olmuştu. 20’nci yüzyılda 4’üncü ve son defa ‘yıkılan’ kent, ne yazık ki gelecekte de zelzele tehlikesiyle yüzleşme potansiyeline sahip. Peki 1983’ten bu yana bölgenin yapı stokunda neler değişti? Doç. Dr. Bülent Özmen bunu da açıklayarak kelamlarını noktaladı.
“Yapı stokunun zelzele açısından ne durumda olduğunu ve riskli yapıların ölçüsünü belirlemek için çalışmalar yapılması ve kentsel dönüşüm çalışmalarının en çürük yani sarsıntı açısından en riskli sarsıntı sırasında çökecek binalardan başlanarak yapılması gerekiyor. Erzurum ile ilgili yapılan açıklamalara nazaran en azından binaların yüzde 40’ının riskli olabileceği belirtilmişti. Öncelikle süratli tarama yapılarak mevcut durumun yani riskli bina sayısının belirlenmesi ve sarsıntı risk azaltma çalışmalarına odaklanılması gerekiyor. Zelzelenin nerede, hangi büyüklükte, öncelikle hangi vilayette meydana geleceğine baş yormanın yanı sıra, hızlı bir biçimde kentleri dirençli hale getirmek için yapılması gereken çalışmalara odaklanarak Erzurum üzere bütün vilayetlerimizi başta sarsıntı olmak üzere, muhtemel bütün afetlere dirençli hale getirmeliyiz.”
