Vakti 2019’da durdu! 2 saatte bir hafızası siliniyor: ‘Not defteri olmadan hayatı yok’
Betül Yasemin Kökbek / Milliyet.com.tr –Takvimler 11 Haziran 2019’u gösteriyordu. O periyot lise son sınıf öğrencisi olan Riley Horner, okul balosunda arkadaşlarıyla eğlenirken bahtsız bir kaza yaşadı. Sahnede zıplayan arkadaşlarından birinin ayağı başına çarptı ve Riley ağır bir beyin sarsıntısı geçirdi. Hemen hastaneye kaldırıldı, lakin tabipler birinci etapta önemli bir sorun görmeyerek taburcu etti.
Ne var ki, sonraki günlerden itibaren Riley’nin durumu süratle berbatlaştı. Uyandığında hâlâ 11 Haziran 2019’da olduğunu sanıyor, o geceki büyük dansa hazırlanması gerektiğini düşünüyordu. Vakit onun için orada durmuştu. Hafızası her 45 dakikada bir siliniyordu, sonra bu müddet iki saate kadar çıktı. Ailesi yıllardır doktor doktor dolaşmasına rağmen deva bulamadı.
Bugün, ortadan 6 yıl geçmesine karşın Riley Horner hâlâ her 2 saatte bir 2019 yılının birebir gününe dönüyor. Notları olmadan tek bir anı biriktiremeyen genç kızın hayatı, tıpta eşi gibisi görülmemiş bir olay olarak kayıtlara geçti.
2 SAATTE BİR 11 HAZİRAN’A DÖNÜYOR
Başına aldığı darbeden sonra meskene gönderilen genç kız, sonraki sabah uyandığında güya 11 Haziran sabahına uyanmış ve hazırlıklara başlamış üzere hareketler yapınca ailesi bir gariplik olduğunu anladı. Ancak elden hiçbir şey gelmiyordu. Horner’ın hafızası 2 saatte bir yenileniyordu ve böylesine yaşamak epeyce zordu. Saatler geçtiğinde zihni yine sıfırlanıyor, Riley tekrar kendini o yaz gününde buluyordu. Geçmişini ve olan biteni anlamlandırabilmek için hekimlerin araştırmalarının yanı sıra kendi kendine bir deva buldu ve telefonuna notlar almaya, etrafından daima bilgi istemeye başladı.
Aylar süren tetkiklerin sonucunda hekimler, genç kıza TBI (Travmatik Beyin Hasarı) teşhisi koydu. Bu hasar, sadece hafızasını değil, dikkatini toplamasını, olayları sıralamasını, hatta geleceğe dair umutlarını da derinden etkiliyordu. Tedavi için Utah’ta özel bir merkeze götürüldü. Şiddetli süreçler sonunda Riley artık yeni anılar oluşturabiliyor, geçmişe küçük pencereler açabiliyordu. Fakat yeniden de kazayla tedavi ortasında geçen altı aylık süreç hâlâ zihninde büyük karanlık bir boşluk üzereydi ve nöbetleri de devam ediyordu.
GEÇİRDİĞİ NÖBETLERE KARŞIN HEMŞİRE OLMAKTAN VAZGEÇMEDİ
Annesi ilk başlarda kızının her nöbet sonrası bakabilmesi ve anılarını taze tutabilmesi için açtığı Facebook sayfasından kısa bir vakit evvel kızının Hemşirelik stajına başlayacağını duyurdu. Hafıza kaybı meselelerine karşın mesleğinde gerçek bir muvaffakiyet yakalayan Riley Horner, nöbetleri için hâlâ ilaç kullanıyor ve bir daha asla eskisi üzere olamayacak olmanın ümitsizliği ile yaşıyor. Fakat ailesi umudunu yitirmeden Riley için işe yarayacak bir tedavi arayışına devam ediyor. Her sabah hâlâ bir anlığına 11 Haziran’a uyanıyor tahminen lakin her gün yine uğraş etmeyi öğreniyor.
Tıpta travmatik beyin hasarı olarak tanımlanan bu durum, beynin ani bir darbe yahut şiddetli sarsıntı sonucu fonksiyon kaybına uğramasıyla ortaya çıkıyor. Hafıza sıkıntılarından epileptik nöbetlere, kişilik değişimlerinden günlük ömrü zorlaştıran bilişsel bozukluklara kadar pek çok tesiri olabiliyor. ABD’de yılda yaklaşık 2,8 milyon kişi TBI nedeniyle acil servise başvuruyor, hastaneye yatırılıyor ya da hayatını kaybediyor. Dünya genelinde sıkça görülen bu durumun en enteresan biçimde seyredeni ise Riley Horner’ın öyküsü olabilir. Biz de mevzuyu uzmanına Nörorehabilitasyon ve Ağrı Uzmanı Prof. Dr. Engin Çakar’a sorduk.
‘AĞIR BEYİN HASARLARINDA HAFIZA KAYBI KALICI OLABİLİR’
Başa sert bir darbe alındığında, kısa müddetli hafıza ve dikkat problemlerinin hayli sık görüldüğünü ileten Prof. Dr. Engin Çakar, “Özellikle hafif beyin sarsıntısı (konküzyon) geçiren bireylerde, birinci günlerde bu tıp şikayetler yaygındır ve birden fazla vakit birkaç hafta içinde düzelir. Lakin orta yahut ağır bir beyin hasarı varsa, hafıza meseleleri maalesef daha kalıcı olabilir“ dedi. Başa sert darbeye bağlı baş travmasının sportif aktivitelerde, trafik kazalarında, düşme çarpmalarda ve ateşli silah yaralanmalarında sık görüldüğünü, sonucunda da travmatik beyin hasarı oluştuğunun altını çizdi.
Riley’nin durumu üzerindn TBI’yi açıklayan Prof. Dr. Engin Çakar, bu üzere durumlarda ileriye dönük hafıza kaybı ya da bozukluğu yani tıbbi ismiyle anterograd amnezinin çok uç ve az görülen bir örneği olabileceğini söyledi. Beynin yeni bilgileri kalıcı anılara dönüştürmekte zorlandığını ve bu durumun, bir kişinin birkaç saat içinde öğrendiği bilgileri, güya hiç yaşanmamış üzere, büsbütün unutmasına neden olabileceğini iletti.
TRAVMADAN EVVELKİ ANA GERİ DÖNÜYOR
“Beynin bu bilgiyi kalıcı hafızaya ‘kaydetme’ fonksiyonu bozulmuştur. Kimi durumlarda bu tablo, tekrarlayan kısa müddetli amnezi- hafıza kaybı atakları üzere, nöbet bozukluklarına misal durumlarla da ilişkilendirilebilir” diyen Prof. Dr. Engin Çakar, “Bellek oluşumu için beynimizin derinlerinde yer alan hipokampus ve onu çevreleyen medial temporal lob bölgeleri hayati kıymete sahiptir. Bu bölgeler travmaya karşı epeyce hassastır. Darbe sonucu oluşan hasar, bu bölgelerdeki hudut ağlarının sağlıklı çalışmasını bozarak yeni anıların oluşmasını maniler. Bu durum, tıpkı bir belge kaydedicisinin bozulması üzere düşünülebilir” açıklamasında bulundu. Prof. Dr. Engin Çakar hafızanın bir tarihte sabitlenip ilerlememesini ise şu cümlelerle açıkladı:
“Travmadan evvelki eski anılarımız ekseriyetle sağlam kalır zira beynimizde farklı bölgelere dağılmışlardır. Lakin travmadan sonra yeni anıların kalıcı belleğe yerleşmesi durur. Bu nedenle kişi her uyandığında, beyni son yaşadıklarını ‘kaydedemediği’ için, şuur daima travma öncesi periyoda geri döner. Bu durum, bilhassa hipokampus ve ilgili bellek ağlarının hasar görmesiyle açıklanır.”
Prof. Dr. Engin Çakar, bu görüntüleme tekniklerinin birçok vakit sorunu göstermediğini, rutin MR ve bilgisayarlı tomografi (BT) üzere görüntüleme yollarının, çoklukla büyük kanamaları yahut önemli hasarları gösterdiğinin altını çizdi. Travmatik beyin hasarında sıkça rastlanan mikroyapısal hasarların, yani hudut liflerindeki çok ince hasarların, bu standart görüntülemelerde gözden kaçabileceğine dikkat çekerek “Bu nedenle, daha gelişmiş görüntüleme teknikleri yahut özel nörofizyolojik testler gerekebilir. Lakin bu testler çok yaygın kullanım alanına sahip değildir. Onun için her başvurulan kurumda yapılması rutin değildir“ tabirlerini kullandı.
‘HASTA YAKINLARINA BÜYÜK BİR SORUMLULUK DÜŞÜYOR’
Travmatik beyin hasarı sonrasında tedaviye çok erkenden başlanmasının, güzelleşme sürecini büyük ölçüde olumlu etkilediğini, hastada çok erken periyotta Nöro-rehabilitasyon programına başlamak gerektiğini ileten Prof. Dr. Çakar, “Bilişsel rehabilitasyon, fizik tedavi ve iş uğraşı terapisi- ergoterapi üzere çok istikametli bir yaklaşımla, beynin düzgünleşme kapasitesi en üst düzeye çıkarılabilir. Ne kadar erken başlanırsa, fonksiyonelliğin geri kazanılması ve kalıcı hasarın minimize edilmesi ihtimali o kadar artar” dedi.
Bu noktada kıymetli bir hususa dikkat çekmekte yarar gören uzman isim travmatik beyin hasarı geçiren hastanın çoklukla kendi kararlarını veremeyecek durumda olmasının hasta yakınlarına büyük bir sorumluluk düştüğünü iletti. Aile bireylerinin, tedavi süreci için seçecekleri merkezin teknolojik altyapısını, uzman takımını ve sunduğu özel rehabilitasyon imkanlarını dikkatle değerlendirmeleri gerektiğini ileten Prof. Dr. Çakar, her sıhhat kuruluşunun, ileri seviye nöro-rehabilitasyon uygulamaları için gerekli donanıma sahip olamayabileceğini bu yüzden bilhassa özel merkezlerin sunduğu ileri teknoloji takviyeli rehabilitasyon imkanları dikkate alınması gerektiğini belirtti.
“Günümüzde kimi nörorehabilitasyon merkezlerinde bulunan yürüme robotları, el-kol robotları, sanal gerçeklik takviyeli aygıtlar ve başka gelişmiş tedavi sistemleri, hastaların yine hareket kazanmasında epeyce tesirli olabilir. Örneğin yürüme robotları, bilhassa felç yahut hareket kısıtlılığı yaşayan hastalarda inançlı ve denetimli bir halde yürüyüş eğitimine imkan tanırken, el-kol robotları da üst ekstremite işlevlerinin geri kazanılmasına yardımcı olur. Bu cins teknolojiler sayesinde hem hastanın motivasyonu artar hem de güzelleşme süreci hızlanabilir.” Prof. Dr. Engin Çakar
TAM MANASIYLA GÜZELLEŞMEK MÜMKÜN MÜ?
TBI teşhisi almış bir hastanın tam manasıyla düzgünleşme ihtimali hakkında değerlendirmede bulunan Prof. Dr. Engin Çakar, “İyileşme, hastanın yaşına, hasarın şiddetine ve beynin hangi bölgelerinin etkilendiğine bağlı olarak şahıstan şahsa değişir. Riley üzere genç yaşta olanlar, beynin esnek yapısı (nöro-plastisite) sayesinde daha yeterli bir düzgünleşme potansiyeline sahiptir. Kimi hastalar büyük ölçüde güzelleşirken, bir kısmında uzun periyodik hafıza zahmetleri kalabilir“ diye konuştu.
Riley Horner hadisesi üzerinden yola çıkarak TBI tanısı almış bir kişinin hafızasında meydana gelen boşlukların tekrar kazanılmasının mümkün olup olmadığını sorusunu Prof. Dr. Çakar, “Kısmen evet. Beyin kendi kendini iyileştirdikçe tabiatıyla geri dönüşler olabilir. Bunun yanında, özel bilişsel rehabilitasyon programları, beynin yeni bilgileri öğrenme yeteneğini artırmayı gayeler. Ayrıyeten, hastaların günlük yaşantılarında ajanda, hatırlatıcılar ve telefon uygulamaları üzere telafi edici usuller kullanması, ömür kalitesini önemli biçimde yükseltir” diyerek yanıtladı.
Travma sonrası beynin en son anda kalmasını ve daima o ana geri dönmesinin beyin ve anı bağlantısı açısından nasıl yorumlanması gerektiğini cevaplayan Prof. Dr. Engin Çakar, kelamlarını şöyle noktaladı.
“Bu durum, beynin anı oluşturma sürecinin ne kadar hassas bir sistem olduğunu gösterir. Anılar, yalnızca tek bir bölgede depolanmaz; bir anının kalıcı hale gelmesi için beynin farklı bölgeleri ortasında bir bağlantı ve ‘kayıt’ süreci gerekir. Riley’nin yaşadığı üzere bir durum, beynin anıları kalıcı belleğe transfer eden bu hayati devresinin (hipokampus-medial temporal ağları) darbe sonucu bozulduğunu açıkça gösterir. Eski anıların korunması lakin yeni anıların kaydedilememesi, bu özel bellek ağının travmaya karşı seçici bir halde kırılgan olduğunu gösteren çarpıcı bir örnektir.”
