4 gemiyle dünya kurtulur mu? Denizin tabanındaki yığınak: ‘Deprem olursa felaket kapıda’

Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – “Çevreyi en çok kirleten varlık insandır” kelamını pek çok sefer duymuşsunuzdur. Fakat bu düşündüğünüz üzere yalnızca tabiata ziyan vermerkle ya da sanayi ve sanayi eserlerini kullanmakla hudutlu değil. Her nefesinizde bu kirliliği artırıyor olabilirsiniz, nasıl mı? İlkokul çağında pek çoğumuzun öğrendiği bir bilgiye nazaran, beşerler oksijen alır karbondioksit verirken ağaçlar karbondioksit alıp oksijen verir. Geceleri ise ağaçlar da tıpkı beşerler üzere oksijen alır ve karbondioksit salar. Böylece teneffüs yapan her canlı, havaya karbondioksit yaymış olur. Yani, şayet hava kirliliğini karbondioksit salınımı olarak tanımlayacak olursak, aslında hepimiz havayı kirletiyoruz. Karbondioksit, doğal süreçler sonucu havada belli bir oranda bulunur ve yayılımı tabiatın istikrarının bir kesimidir. Normalde 1000’de 3 ila 4 olan bu oran, her geçen gün artıyor ve günümüzde 1000’de 8’i buluyor. İşte sorun da tam olarak burada başlıyor. Her gün milyarlarca ton karbondioksit salınımı yapılırken, kirliliği ve karbon salınımını nasıl engellenebilir? Norveç’te bulunan bir denizcilik şirketi dünyayı dehşetli bir sona hazırlamasından telaş ettiği karbondioksit için bir proje geliştirdi. Milyarlarca ton karbondioksitle savaşacak 4 gemi inşa edildi. Her şey yolunda giderse gemiler karbondioksiti yakalayıp denizin 2 bin 600 metre derinine basacak ve depolayacak. Bu biçimde paklık ve geri dönüşüm sağlanacak. Ancak bunun dezavantajları ve tehlikeleri de var, hem de binlerce canlının yok oluşuna sebep olacak kadar! Sakarya Üniversitesi Fen Fakültesi Kimya Kısmı Fizikokimya Anabilim Kolu Öğretim Üyesi Prof. Dr. Murat Teker projenin risklerini, Kocaeli Üniversitesi Denizcilik Fakültesi Öğretim Üyesi ve Kaptan Doç. Dr. Ozan Hikmet Arıcan ise gemilerin ve kaptanlarının kritik rolünü tüm ayrıntılarıyla Milliyet.com.tr’ye anlattı.

SADECE 4 GEMİDE TOPLANAN DÜNYAYI KURTARIR MI?

1880’den bugüne bir seyahat yaptığımızda pek çok şeyin eskisine oranla arttığını görürüz. Hastalıklar, teknolojik aygıtlar, savaşlar, toplumsal meseleler, yenilikler ve her türlü farklılık… Bunların hepsinin artışının temelinde ise insan nüfusunun da artıyor olması geliyor. Öyle ki üretim ve tüketim de hasebiyle artışa geçiyor ve yeni teknolojiler kirliliği de beraberinde getirecek sistemleri dünyamıza taşıyor. 1880 yılında 25 milyon olan dünya nüfusu, bugün 8 milyar 142 milyona ulaştı. Birebir devirde, atmosferdeki karbondioksit oranı da yüzde 45 artarak rekor düzeylere çıktı. Sera tesirine neden olan en önemli gazlardan biri olan karbondioksit, 1880’de yaklaşık 291 ppm (milyonda bir birim) iken, günümüzde bu bedel yüzde 45 artarak 421 ppm’ye yükseldi. İnsan nasıl oluyor da karbondioksiti artırıyor diye düşünecek olursanız kolay bir hesaplamayla anlatmak mümkün. 2025 yılı prestijiyle dünya nüfusu yaklaşık 8 milyar bireye ulaşmış durumda. Ortalama bir yetişkin, teneffüs suratı ve metabolik süreçler dikkate alındığında, günde yaklaşık 0,9 kilogram (900 gram) karbondioksit salıyor. Bu datalara nazaran, sadece insanların teneffüs yoluyla bir günde atmosfere yaydığı karbondioksit ölçüsü yaklaşık 7,2 milyon ton. Peki, her biri 1,5 milyon ton karbondioksit taşıyabilen sırf dört gemi, bu devasa ölçünün ne kadarını temizleyebilir? Kaptan Doç. Dr. Ozan Hikmet Arıcan açıkladı.

Peki bu ölçü paklık için kâfi mi? Prof. Dr. Murat Teker şöyle açıkladı:

“Karbondioksit düzeylerindeki değişimler, dünyanın soğumasına ve iklim istikrarının bozulmasına neden oluyor. Atmosfere daima karbondioksit saldığımız için bu gazın konsantrasyonu giderek artıyor. Atmosferde karbondioksitten daha ziyanlı bir gaz yok, bu nedenle bilhassa sanayi kaynaklı emisyonlar büyük kıymet taşıyor. Fabrikaların bacalarından denetimsiz formda çıkan gazlar kesinlikle kontrol altına alınmalı. Her ne kadar bu gazların etrafa tesiri tek başına çok büyük görünmese de, karbondioksit daima ve ağır olarak üretilen bir gaz. Asıl sorun, fosil yakıtların kullanımıyla ortaya çıkan toplam emisyon ölçüsü. Bu nedenle, bir geminin taşıdığı karbondioksit yükü ve bu süreçte harcadığı yakıt ölçüsünü, bir kentin sırf bir günde ürettiği karbondioksit ölçüsüyle kıyaslamak gerekir. Karbondioksiti taşıyıp bir yerlere depolamaktan fazla, bu gazın üretimine neden olan faaliyetleri azaltmak daha tesirli bir tahlil. Bugün dünya üzerinde 8 milyar insan yaşıyor. Çektiğiniz her nefeste ortama yaklaşık yüzde 2 ila yüzde 3 oranında karbondioksit bırakıyorsunuz. Yani sırf insan teneffüsü bile, global karbondioksit artışında dikkate alınması gereken bir etkendir. Bunu büsbütün engellememiz mümkün değil. Bu yüzden temel yapılması gereken, enerjiyi en verimli biçimde kullanmak ve daha sürdürülebilir güç kaynaklarına yönelmek. Güneş gücü, hidroelektrik santraller ve rüzgâr gücü üzere alternatifler, fosil yakıtlara olan bağımlılığı azaltmada kıymetli rol oynuyor.”

YA ZELZELE OLURSA? AÇIĞA ÇIKAN KARBONDİOKSİT ÖLÜMCÜL MÜ?

Planlandığı üzere ilerlerse, karbondioksit deniz tabanında depolanabilir ve her ne kadar çok düşük ölçüde da olsa, atmosferden bir kısmı temizlenmiş olur. 2 bin 600 metre derinlikteki deniz tabanına yerleştirilecek karbondioksit, burada inançlı ve denetimli bir formda saklanabilir. Lakin bu metodun kimi riskleri de var. Bilhassa Norveç’in etrafı, çok sayıda fay sınırıyla çevrili olduğundan, mümkün bir zelzele durumunda bu bölgede depolanan karbondioksitin sızması, binlerce deniz canlısının ömrünü yitirmesine neden olabilir. Her ne kadar Norveç açıklarında bir levha hududu bulunsa da, ülke bugüne kadar büyük zelzelelerle sarsılmadı. Bölgenin jeolojik yapısı ve fay sınırlarının özellikleri, en fazla 5.9 büyüklüğünde zelzeleler üretme potansiyeline sahip. Gerçekten 1904 yılında meydana gelen 5.4 büyüklüğündeki sarsıntının akabinde, Norveç önemli bir sismik aktivite yaşanmamış. Bu nedenle, jeolojik şartlar göz önünde bulundurulduğunda Norveç, karbondioksit depolamak için uygun bir yer olabilir. Fakat bu sistem, dünyanın her bölgesinde birebir formda uygulanamayabilir. Pekala, sarsıntı dışında bir nedenden dolayı deniz tabanında depolanan karbondioksitte meydana gelebilecek bir sızıntı, ölümcül sonuçlar doğurabilir mi? Prof. Dr. Murat Teker, dünyanın en tehlikeli gazlarından biri olan karbondioksitin bu tıp durumlarda yaratabileceği tesirleri şöyle açıkladı:

“Gazlı içecekler kapalı kabın içinde bulunduğu vakit basınç altındadır. Münasebetiyle çözülmüş vaziyettedir. Lakin denizin o derinliğindeki canlılar bu karbondioksiti soludukları vakit ölebilir, boğulabilir. Teneffüs yetmezliği oluşur ve ölebilirler. Lakin büyük ölçülerde karbondioksit karışması gerekir. Aslında çözünürlüğü de çok yüksek değildir. Bu derinliklerde sıvı halde olduğu surece suyla karışmayabilir. Gaz ortama çıktığında ise büyük bir alanı etkileyecektir. Mesela sarsıntı olduğunda ne olacak? O bölgede sarsıntı olursa karbondioksit de yayılır. Bu yüzden bu riskli. Mesela gazlı bir içeceği çalkaladınız, kapağını açtığınızda ne olur? Bir anda etrafa taşar. Karbondioksit de tıpkı etkiyi yapar. Gaz olarak hani patlama, yanma üzere bir tepki göstermez.”

Karbondioksit sahiden de gemilerin inşasını yapan ve projeyi yürüten Northern Lights Şirketi’nin vadettiği üzere ‘zararsız, hatta faydalı’ hale getirilebilir mi? Beşerler tarafından üretilen karbondioksitin neredeyse tamamı atmosfere karışır. Yıllık üretilen karbondioksitin yüzde 1’inden azı ticari emellerle kullanılıyor. Çoğunlukla gübre sanayisinde ve petrol ve gaz sanayisinde gelişmiş petrol geri kazanımı için bu gaz devreye giriyor. Diğer ticari uygulamalar ortasında besin ve içecek üretimi, metal imalatı, soğutma, yangın söndürme ve seralarda bitki büyümesini teşvik etme yer alıyor. Prof. Dr. Murat Teker insan sıhhati için de değerli noktalarda devreye giren bu gazı ‘yapay protein’ ayrıntısına değinerek anlattı.

HER GEMİYE HER KAPTAN OLMAZ! KARADENİZ’İN TAM ORTASINDA BİR DEPO

Projenin birinci etabı kapsamında inşa edilen, yıllık 1,5 milyon ton karbondioksit kapasiteli tesisin inşası 2024’te tamamlandı. Tesisler ortasında, karbondioksit kargolarını alacak bir terminal, karbondioksiti açık deniz depolama alanına taşıyacak 100 km’lik bir deniz altı boru sınırı ve karbondioksitin deniz tabanından 2 bin 600 metre aşağıdaki bir rezervuarda inançlı ve kalıcı bir halde depolanmasını sağlayacak deniz altı enjeksiyon merkezleri yer alıyor. 2025 yazında, Norveç’in Brevik kentindeki Heidelberg Materials çimento fabrikasından kalkan gemiyle birinci karbondioksit depolaması yapıldı. Karbondioksit, kalıcı depolama için batı Norveç açıklarındaki rezervuara enjekte edildi. Kaptan Doç. Dr. Ozan Hikmet Arıcan’a nazaran projenin değeri, “Paris İklim Muahedesi ve global emisyon amaçları ortadayken, karbonun yalnızca ziyanlı bir gaz olmaktan çıkıp endüstriye, inşaata hatta besin dalına hammadde olarak geri kazandırılması büyük kıymet taşıyor. Yani problem yalnızca taşımak değil, etrafa ziyan veren karbondioksiti kıymetli bir esere dönüştürmek” diye özetlenebilir. Norveç, Danimarka ve İngiltere bu hususta önemli yatırımlar yapmaya başladı. Şimdilik sadece 4 gemisi olan proje, bu alanda Avrupa’nın en büyük iklim teşebbüsüne imza atıyor. Peki lakin bu gemilerin özellikleri ne ve her gemi kaptanı bu kritik seferleri gerçekleştirebilir mi? Kaptan Doç. Dr. Ozan Hikmet Arıcan kelamlarını bu hususa değinerek şöyle noktaladı:

“Kargo yanıcı olmadığı için patlayıcı da değil. Natürel ki insanlara ziyan verebilecek bir yük. Bilhassa direkt maruz kaldığınızda vefata neden olabilir. Onun haricinde bir sorun yok. Gemiler özel gaz tankerleridir. Şu andaki LPG güç tankerlerine benzerler. Karbondioksite özel yapılmışlardır. Her tanker kaptanı bunlarda kaptanlık yapamaz. Gaz tankerlerinde çalışmış, kompresör sistemlerini, gazın likit hale gelmesini sağlayan bütün sistemlerle ilgili bilgilere sahip, kâfi eğitimi almış insanların çalışması gerekiyor. Tekrar gaz tankeri kaptanlığı sertifikası koşulu vardır. Şimdi karbondioksitle alakalı rastgele bir sertifikalandırma ya da eğitim kelam konusu değil. Lakin burada misyon yapacak takım kesinlikle bir eğitim alır. Firma kendi çalışanlarını eğitir. Birinci denemeyi bu sene yaptılar. Evvelki sene inşaat süreci devam etmişti. Şimdilik 4 gemi var. Türkiye de bu bahiste araştırmalar yapmalı. Birinci evvel Türkiye’deki karbon salınımı araştırmalı. Bilgiler taranıp şayet çok karbondioksit yüksek ölçüdeyse, bu tip bir teşebbüs yapılabilir. Lakin bizim denizlerimiz de uygun basınç ve derinliği sağlar mı? Karadeniz’in tahminen tam orta kısımları olabilir. Karadeniz de yalnızca Türk karasularından ibaret değil. O yüzden çok güzel bir mutabakatla yapılabilir. Bu usul gemiler genelde Güney Kore’de yapılıyor, Japonya’da yapılıyor. Çok ucuz maliyetli gemiler değil, 20-25 milyon dolarlık gemiler diyebiliriz.”