Eskişehir’de 5 bin yıllık yas izleri! Mezardaki eksik parmağın sırrı: ‘Dünyadaki tek örnek’
Betül Yasemin Kökbek / Milliyet.com.tr – Kısa bir müddet evvel Eskişehir’in Seyitgazi ilçesine bağlı Yenikent Mahallesi’ndeki Küllüoba Höyüğü’nde yürütülen hafriyatlarda dikkat cazibeli bir keşif yapıldı. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün müsaadesiyle süren çalışmalar sırasında tam 5 bin yıllık bir ekmek kalıntısı gün yüzüne çıkarıldı. ‘Küllüoba Ekmeği’ ismi verilen bu buluntu, Milletlerarası Müzeler Haftası kapsamında birinci sefer Eskişehir Eti Arkeoloji Müzesi’nde sergilenerek kamuoyuna tanıtıldı. Sergilenmesinin akabinde lokal ve memleketler arası ölçekte büyük ilgi gören bu tarihi kalıntının ayrıntılarını Hafriyat Lideri Prof. Dr. Murat Türkteki paylaştı.
Türkteki, hafriyat alanının Eskişehir’in Seyitgazi ilçesine bağlı Yenikent Köyü’ne yaklaşık 900 metre uzaklıkta, köylüler tarafından ‘Küllüoba’ olarak bilinen bölgede yer aldığını belirtti. Bu alanın Erken Tunç Çağı’na (MÖ 3200-1950) tarihlendiğini vurgulayan Türkteki, Küllüoba Höyüğü’nde yapılan çalışmaların tarihin akışına ışık tutacak nitelikte olduğunu söz etti. Nitekim, ‘Küllüoba Ekmeği’ buluntusunun akabinde bu kere yeniden tarihe geçecek bir gelişme yaşandı. Arkeologlar höyükte ortaya çıkarılan ‘pithos mezar’ın üzerindeki kabartmalar sayesinde yeni datalar elde etti. Prof. Dr. Murat Türkteki, bu kere de kelam konusu pithos mezarı ve üzerindeki kabartmaları Milliyet.com.tr’ye anlattı.
KÜLLÜOBA EKMEĞİNDEN SONRA ‘PİTHOS MEZAR’ DETAYI
Yaklaşık 30 yıla aşkın müddettir Küllüoba Höyüğü’nde yürütülen çalışmalarda bugüne dek birçok kalıntı keşfedildi. Pithos mezar da bu kalıntılardan bir tanesi olma özelliğini koruyor. Mezarın bulunuşu şimdi yeni olmasa da kıssasıyla kamuoyunun dikkatini şimdi yeni çekti ve mezarın üzerindeki kabartmanın gerisinde yatan sır lisandan lisana anlatılıyor. Antik çağda tahıl, zeytinyağı, şarap üzere eserleri saklamak için kullanılan, ağız kısmı dar, gövdesi geniş, kalın çömlek küplere pithos deniyordu. Genişliği hayli büyük olan bu pithos küpler, bilhassa Tunç Çağı ve Demir Çağı’nda Anadolu, Ege ve Mezopotamya’da meyyit gömme kabı olarak da kullanıldığı biliniyor. Bilhassa çocuk yaşta ölenlerin vücudu pithosun içine konur ve küpün içine ölüler için birtakım ikramlar bırakılırdı. Tıpkı Küllüoba Höyüğü’nden çıkan pithos mezar üzere.
Kazı Lideri Prof. Dr. Murat Türkteki, Küllüoba Höyüğü’nün Batı Anadolu’da şimdiye kadar tespit edilen en erken yerleşim dışı mezarlık alanı olma özelliği taşıdığına, tıpkı vakitte en geniş alana yayılmış mezarlıklardan bir tanesi olduğuna dikkat çekti. Bugüne kadar bölgede çıkarılan iskelet sayısının, son buluntularla birlikte 160’ı geçtiği alımı verdi.
160’a yakın iskelet bulunmasına karşın araştırmacılar sırf 4 tanesi üzerinde radyokarbon tahlili yapabildi. Bu tahlillerin sonuçları, mezarların M.Ö. 3200-2900 yıllarına tarihlendiğini gösteriyor. Bilhassa bulunan pithos, büyük küp içine yapılmış gömülerin yaklaşık 5000 yıl öncesine ilişkin olduğunu kesin bir formda söyleyebilmeyi sağlamış oldu.
‘ARKEOLOJİ LİTERATÜRÜNDE TEK’
Arkeologların büyük bir titizlikle çalıştıkları pithos mezarın üzerinde eksik parmaklı el motifinin bulunması ve tıpkı vakitte mezar olarak kullanılmış olan pithosun birinci kere Küllüoba’da keşfedilmesini Prof. Dr. Murat Türkteki şu halde kıymetlendirdi:
“Bu tarafıyla buluntu arkeoloji literatüründe tek ve çok özel bir yere sahip. Münasebetiyle bu pithos, devrin inanç sistemlerine ve sembolik anlatımlarına ışık tutabilecek son derece kıymetli bir buluntu olarak literatüründeki yerini aldı. Pithosun üzerindekilerle ilgili sembolik yorumlar yapmak mümkün ancak pithosun içinde bir çocuk gömüsünün bulunması, eksik parmaklı el motifini en güçlü biçimde ‘yakınını kaybeden birinin yasını tabir etmesi’ olarak görmemizi sağlıyor. Büyük ihtimalle bu, çocuğunu kaybeden bir annenin acısını simgeliyor. Pithosun rahmi andıran gövdesi ve ona yanlışsız uzanan el de anne–çocuk bağını çok net bir formda vurguluyor.”
Pithos mezarın üzerindeki kesik el parmağı kabartmasını daha derinlemesine anlatan Prof. Dr. Türkteki, eksik parmaklı el motiflerinin Anadolu’da aslında farklı periyotlarda ve farklı yerleşimlerde de karşımıza çıktığını hatırlattı. En çok çanak çömlekler üzerinde görülen bu motifin duvar fotoğraflarında de örnekleri olduğunu söyledi. Mevzuyu örneklendiren Prof. Dr. Türkteki, Küllüoba’daki buluntuya epeyce benzeyen iki rölyef bezemeli örneğin Hacılar Höyük’te de bulunduğunu iletti. Prof. Dr. Türkteki, “Hacılar’ın yakınındaki Höyücek’te yeniden bir kap üzerinde boya ile yapılmış 4 parmaklı el motifi bulunuyor. Misal bir örnek de Köşk Höyük’te ortaya çıktı. Burada insan biçimli bir kap var, kollar karna yanlışsız uzanıyor ve eller yeniden dörder parmaklı yapılmış. Çatalhöyük’te ise tek parmağı eksik eller stencil metoduyla boğa başlarının ve duvarların üzerine basılmış“ açıklamasında bulundu.
GÖVDESİ RAHMİ, EKSİK PARMAK İSE YASI SEMBOLİZE EDİYOR
Küllüoba Höyüğü’nden çıkarılan G61 numaralı pithosun üzerindeki kol ve eksik parmaklı el figürünü nasıl değerlendirdiklerini anlatan Prof. Dr. Türkteki, “Biz direkt mezarın içindeki çocukla ilişkilendiriyoruz. Pithosun şişkin gövdesi aslında bir rahmi andırıyor, ona gerçek uzanan el ise anne figürünü temsil ediyor. Eksik parmak ise çocuğunu kaybeden annenin acısını, yasını sembolize ediyor. Yani karna gerçek uzanan el motifi pithosu adeta bir ana rahmine dönüştürüyor. Böylelikle anne–çocuk bağı üzerinden mezar sahibine hem duygusal hem de sembolik bir bağ kurulmuş oluyor“ diyerek pithosun üzerindeki motifin sırrını açıklığa kavuşturdu.
“Parmak kesme ritüeli aslında dünyanın farklı bölgelerinde yasın bir sözü olarak karşımıza çıkıyor. Bilhassa Kuzey Amerika’da 15, Afrika ve Okyanusya’da 6, Güney Amerika’da ise 3 toplulukta bu geleneğin varlığı belgelenmiş. En çarpıcı örneklerden biri Papua’daki Dani Kabilesi. Dani bayanları, yakınlarını kaybettiklerinde acılarını göstermek için parmaklarını kesmişler. Bu ritüel, yasın en güçlü sembolik tabiri olarak kabul edilmiş.” – Prof. Dr. Murat Türkteki
Anadolu’nun Neolitik ve Kalkolitik Dönemleri’nde çanak çömlekler üzerinde eksik parmaklı el motiflerine rastlandığını hatırlatan Prof. Dr. Türkteki, “Hatta bazen elin kendisinin mühür üzere kullanıldığı örnekler de mevcut. Bu motiflerin azımsanmayacak kadarının eksik parmaklı olması nitekim dikkat cazibeli. Olağanda biz yasın kelamlı sözlerle ya da merasimlerle yaşandığını düşünürdük. Lakin bu motif bize gösteriyor ki, beşerler acılarını birebir vakitte materyal kültürü üzerinden de lisana getirmişler. Eksik parmak teması çok dikkat cazip. Büyük ihtimalle ferdî kayıpları, bilhassa çocuk ya da yakın akraba vefatlarını sembolize ediyor. Bununla birlikte, pithosun bir mezar olarak kullanılması ve motife eşlik eden öbür semboller, yalnızca ferdi yas değil, toplumsal yas pratikleri hakkında da ipuçları veriyor” dedi.
Türkteki ayrıyeten, bu sembolün mevtle birlikte doğurganlık, müdafaa ve tekrar doğuş üzere kavramlarla da ilişkilendirildiğinin altını çizdi. Yani motif tek başına bir kayıp tabiri değil, tıpkı vakitte bir döngünün, ömrün devamının da sembolü. Ancak Prof. Dr. Türkteki, bu motifle ilgili en kıymetli ayrıntının bu cins bir motifin mezar bağlamında belgelenmesinin Anadolu’da birinci kere Küllüoba’da karşımıza çıktığını iletti. Bu örnek de devrin yas ve vefat anlayışına dair daha fazla ayrıntının olduğunu gösteriyor.
‘MEZARIN İÇİNDEKİ SALİSİK ASİT ASPİRİNDE DE VAR’
Küllüoba’da yapılan çalışmalarda, Birinci Tunç Çağı’na ilişkin ‘depas amphikypellonun’ ismi verilen bir kabın içinde salisilik asit kalıntıları da tespit edildi. Antik tıpla birçok bilgiyi de beraberinde getiren bu kabın içinde bulunan salisilik asit, günümüzde kullanılan aspirinin de temel hususundan öbür bir şey değildi. Tabiatta söğüt ve kavak kabuklarında bulunan salisik asidi Antik Çağ’da da insanların bu bitkileri kaynatarak ya da direkt çiğneyerek ağrı, ateş ve doğum sancılarını hafifletmek için kullandıkları görüldü.
Prof. Dr. Türkteki,“Küllüoba’da analiz ettiğimiz yedi depas örneğinden ikisinde salisilik asit bulundu. Bu çok kıymetli zira bugüne kadar bu unsurun kullanıldığını yalnızca yazılı kaynaklardan biliyorduk. Birinci kere arkeolojik olarak, yani direkt fizikî ispatını bulmuş olduk. Bu da bize, İlkTunç Çağı toplumlarının bitkisel ağrı kesicileri bildiklerini ve bunları tedavi ya da ritüel hedefli kullandıklarını gösteriyor” dedi.
Açıklamalarını öteki etnografik örneklerle destekleyen Prof. Dr Türkteki şu sözleri kullanarak açıklamasını noktaladı:
“Mesela Dani Kabilesi’nde yas tutma sırasında bayanların parmak ya da falankslarını kestikleri biliniyor. Evvel parmak ip ile sıkıca bağlanarak uyuşturuluyor, sonra kesiliyor, akabinde da kanamanın durması için dağlama yapılıyor. Bu süreçte ağrı kesici ya da hatta halüsinatif bitkilerin kullanılmış olma ihtimali çok yüksek. Tam da bu noktada, Küllüoba’da bulduğumuz salisilik asit kalıntıları, benzeri uygulamalarda kullanıldığını düşündürüyor. Hasebiyle bu keşif, arkeoloji literatürü açısından son derece bedelli bir data.”
