2 bin 500 yıl buzda saklanan Türk halısı! Dikkat çeken geyik ayrıntısı: ‘Hiçbiri tesadüf değil’
Betül Yasemin Kökbek / Milliyet.com.tr – Tarih boyunca insan, yaşadıklarını, gördüklerini, inançlarını ve ilişkin olduğu toprakların izlerini sanatla tabir etme muhtaçlığı duydu. Kimi heykellere hal verdi, kimi satırlarda aradığını buldu, kimi yüzyıllar boyunca hayranlık uyandıracak mimari eserler bıraktı. Bazıları ise hislerini nakış nakış kumaşlara, halılara işledi. Dünyanın bilinen en eski halısı ‘Pazırık halısı’ da bu sanatın en çarpıcı örneklerinden biri olarak, binlerce yıl buzların altında saklandıktan sonra 1900’lü yıllarda gün yüzüne çıktı. Pekala bu eşsiz halının motifleri bize neler söylüyor?
DÜNYANIN BİLİNEN EN ESKİ DÜĞÜMLÜ HALISI
Takvimler 1949 yılını gösteriyordu. Altay Dağları’nda, Sibirya’nın güneyindeki Pazırık Kurganları ismi verilen anıt mezarlarda yapılan arkeolojik hafriyatlar sırasında Sovyet arkeologlar bir şey keşfetti. Arkeolog Sergei Rudenko’nun ellerinden, Sibirya’nın donmuş topraklarının altından bir tarih çıkarıldı. Hun soylularından birine ilişkin olduğu düşünülen mezarda, hafriyat takımının uzun çalışmaları sonucunda sayısız bedelli eşya, ahşap otomobiller, hayvan figürleri ve dokumacılık eserleri bulundu. Sergei Rudenko önderliğinde çalışan grubun mezarda buldukları ortasında fevkalâde korunmuş halde duran bir halı da vardı. 183×200 cm boyutlarında olduğu hesaplanan bu halının yapılan tahliller sonucunda M.Ö 5’nci yüzyıla ilişkin olduğu tespit edildi. Pazırık Kurganları’nda bulunan halıya Pazırık halısı ismi verildi ve ‘dünyanın bilinen en eski düğümlü halısı’ olarak kabul edildi. Binlerce yıldır bir mezarın içinde saklanan halının tarihine ek olarak birebir vakitte sanatsal ve kültürel açıdan da eşsiz bir miras olarak değerlendirildi. 1949 yılında Sergei Rudenko önderliğindeki hafriyat çalışmasında bulunan Pazırık halısı bugün Rusya’da Devlet Ermitaj Müzesi’nde sergileniyor.
FERMENTE EDİLMİŞ YÜN KESİMLERİ VARDI
Yaklaşık 30 yıl evvel Friedrich-Alexander Üniversitesi Erlangen-Nürnberg Fizyoloji ve Fizyopatoloji Enstitüsü’nden Doktor Karl Messlinger 1991 yılında halıyı incelemiş ve bu tarihi yapıttan kimi lif modülleri elde etmişti. Uzmanlar SEM tekniğine dayanarak halı üzerindeki kaldırılmış kütikül katmanları altındaki liflerin enine kesiti boyunca, renk pigmentlerinin dağılımını ve fermente edilmiş yün modüllerini keşfetti. Lakin Pazırık halısında kütikül kalmadığı için SEM tahlili, yünün liflerinin fermente tekniği kullanılarak boyandığını kanıtlamaya kâfi olmadı. Daha sonra halı, farklı bir teknoloji olan yüksek çözünürlüklü X ışınlı floresan mikroskobuyla incelendi. Bu araştırma yeniden Friedrich-Alexander Üniversitesi’nden röntgen bilimi mikroskopi uzmanları Andrea Spaeth ve Rainer Fink tarafından yapıldı.
Çalışmada Türk kırmızısı (alizarin) olarak bilinen ve Orta Asya’da yüzyıllardır kullanılan kızılımsı liflere odaklanıldı. Bu liflerin içerisinde alüminyum modüllerine rastlanınca Dr. Messlinger, “Fermentasyon süreci metal bileşenlerin yünlü kılların içerisine işlemesini sağlıyor. Bu püf noktası çok değerli. Bu sayede dış katmandaki kıllar da ayrılıyor ve metal bileşenlerin girişini sağlıyor. Bitkisel bazlı renk özü de, bu etkileşim sayesinde halının derin bir formda boyanmasını sağlıyor” açıklamasını yaptı. İnceleme sonunda halının yün liflerinde fermentasyon sonucu elde edilen özel bir boyama tekniği kullanıldığı görüldü.
‘HALI TÜRK TOPLUMLARI İÇİN VAZGEÇİLMEZ PARÇA’
Dünyanın bilinen en eski düğümlü halısının ayrıntılarını, Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Klasik Türk Sanatları Kısmı’ndan Dr. Öğr. Üyesi Esen Baydemir‘e sorduk. Türk kültüründe halının çok fonksiyonlu bir yapıya sahip olduğunu söz ederek açıklamalarına başlayan Dr. Öğr. Üyesi Baydemir, konar-göçer olan Türk toplumlarında dokuma çadırlarda hem tabanda hem duvarlarda halıların sıkça kullanıldığını, göç vakti kolay kolay taşınabilen ve iklim şartlarında ısınma için rahat kullanılabilen halının Türk toplumları için vazgeçilmez bir modül olduğunu söyleyerek açıklamalarına devam etti.
Dokumalarda kullanılan gereçlerin ömür alanlarında yetiştirilen hayvanların yünlerinden elde edildiğini söz eden Dr. Öğr. Üyesi Baydemir, “Halıların yalnızca bir zanaat eseri olmadığını, sanatsal bir anlatımı da oluşturduğunu görüyoruz. Halılar düz olarak dokunmuyor, üzerlerinde çeşitli desen ve motifler var. Dokuyucular bazen etraflarında gördükleri tabiat objelerini bazen de Türk uzunluklarına ilişkin simgeleri motif olarak kullanıyorlardı. Halılarda kullanılan motifler tıpkı vakitte halının kalitesi, gereci, ailenin statüsünü ve toplumsal yapısını da yansıtıyor“ dedi.
Dr. Öğr. Üyesi Esen Baydemir, açıklamalarına saraylar için dokunan halıların daha ince kalitede daha düzgün materyalle (örneğin ipek), daha ağır desen kullanılarak dokunduğunu, halkın kendi kullanımı için ürettiği halıların ise daha kaba kalitede, daha geometrik desenlere sahip ve elde olan gereçler kullanılarak dokunduğu bilgisini verdi.
“Kaynaklardan biliyoruz ki 13. ve 14. yüzyıllarda Anadolu’dan Avrupa’ya ithal edilen Uşak halıları Avrupalılar için bir statü sembolü haline geldi. Yalnızca Aristokratlar Avrupalı zenginler bu nadide hoş halıları sipariş verebiliyorlardı.” – Dr. Öğr. Üyesi Esen Baydemir
‘DOKUMA KONUSUNDA BÜYÜK BİR BASAMAK KAYDEDİLMİŞ’
Pazırık halısının devrin sanat anlayışı, teknolojik birikimi ve kültürel dünyası hakkında Dr. Öğr. Üyesi Baydemir, “Sanat tarihçileri ve arkeologlar tarafından 3. ve 5’nci yüzyıla tarihlendirilen Pazarık halısının çok ince koyun yününden dokunduğunu biliyoruz. Halıda Türk düğümü olan Gördes düğümü kullanılmış. Pazırık halısının tabanında süvariler geyik ve hayvan figürleri son derece gerçekçi bir halde dokunmuş. Figürlerin açık ve anlaşılır bir halde yere yerleştirilmesini mümkün kılabilmek için, 10 cm’de 36 bin ilmeğe isabet edecek halde çok ince olarak dokunduğu görülüyor. Bu ilmek sayısı halının çok ince bir kalitede dokunduğunu gösterir ki bu da o periyot koşulları göz önüne alındığında dokuma konusunda büyük bir basamak kaydedildiğinin kanıtıdır” vurgusunu yaptı.
Pazırık halısında kullanılan bu gelişmiş tekniğin dokuma deneyimi ve evriminin çok uzun bir geçmişi olduğunu gösterdiği kabul ediliyor. Bu halının özel olarak eyer örtüsü halinde dokunduğunu ileten Dr. Öğr. Üyesi Esen Baydemir halının ayrıntılarını şu biçimde anlattı:
“Halının tam orta tabanda 24 kare içerisinde sekiz kollu bir çiçeğin bulunduğunu görüyoruz. Bu çiçek ‘Hun gülü’ olarak isimlendiriliyor ve Orta Asya ve Türk halılarında çok sık kullanılıyor. Halıda bulunan 24 Hun gülünün Türklerin 24 uzunluğunu simgelediği de birtakım uzmanlar tarafından ileri sürülüyor. Bu çiçek motifinin sekiz kollu olması da dört tarafı ve orta istikametleri simgelenmesi olarak da anlamlandırılmış. Ayrıyeten halıda betimlenen geyik figürlerinin Orta Asya’da bulunan geyik familyasına ilişkin olduğu anlaşılıyor. Yine ana bordürde bulunan her kenarda 7 tane görülen atlı süvarilerin atları üzerindeki eyer örtüleri ve atların kuyruk bağlama biçimlerinin de Türklere ilişkin öğeler olduğunu görüyoruz.“
‘HİÇBİRİ RASTGELE KONULMAMIŞ, HEPSİNİN MANASI VAR’
Halının ayrıntılarına değindikten sonra 2 bin 500 yıl uzunluğunda Hun kavimlerinden birinin mezarında kalan Pazırık halısının mezara sahibiyle birlikte gömülmesinin nedenini sorduğumuzda, Dr. Öğr. Üyesi Esen Baydemir eski Türklerde ve Hunlarda vefattan sonra hayat inancına dikkat çekiyor. Baydemir, Pazırık Kurganları’nda bulunan birtakım mumyalanmış insan cesetlerinin de bu inancı desteklediğini, kurganların kimilerinde insanların atları ve şahsî birtakım eşyalarının da yer aldığını, yalnızca Pazırık halısı değil birtakım keçe modülleri da bulunduğunu ve mezarlardaki bu buluntularda vefattan sonraki yaşama olan inancın desteklendiğinin altını çizdi.
Pazırık halısının motifleri incelendiğinde tahminen de göze çarpan en değişik ayrıntının geyik figürünün iç organlarıyla birlikte betimlenmiş olması olabilir. Figürle ilgili yorumlarını ileten Dr. Öğr. Üyesi Esen Baydemir kelamlarını şöyle noktaladı:
“Bu geyik figürlerinin üstlerinde nokta, virgül ve at nalı formunda motiflerin yer aldığını Prof. Dr. Oktay Aslanapa ‘Türk Halı Sanatının Bin Yılı’ kitabında belirtir. Kimi uzmanlar bunların hayvanın iç organlarının olduğunu da söyler. Doğal bunlar mutlaklığını bilemediğimiz yorumlar. Hayvanın iç organları olma mümkünlüğü da vardır lakin bunun neden halıda betimlendiği bir muammadır. Lakin bildiğimiz Türk kültüründe geyiğin kutsal hayvanlardan biri olduğu rahmet, dişilik, bilgelikle ilişkilendirildiğidir. Türklerde geyiğin ruhları öteki dünyaya taşıdığı inancı da vardır. Pazırık halısında kullanılan hiçbir motif sıradan değildir ve rastgele konulmamıştır. Bu motiflerin hepsinin farklı sembolik manalar taşır.”
